Praca w szczególnych warunkach

Praca w szczególnych warunkach dotyczyła kwestii związanych z załadunkiem i rozładunkiem samochodu ciężarowego o ciężarze powyżej 3,5 tony. W publikacji omówione zostały szczegółowo aspekty prawne związane z emeryturą Jerzego B. oraz interpretacja warunków uprawniających do emerytury w wieku obniżonym dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. Wyrok Sądu Najwyższego z 31.8.2017 r. (III UK 188/16) stanowił rozstrzygnięcie w sprawie odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, dotyczącej prawa do emerytury na skutek pracy w warunkach szczególnych.

Tematyka: praca w szczególnych warunkach, emerytura, Sąd Najwyższy, kierowca samochodu ciężarowego, załadunek, rozładunek, warunki pracy, emerytura w wieku obniżonym

Do czasu pracy w warunkach szczególnych kierowcy samochodu ciężarowego o ciężarze powyżej 3, 5 tony
podlegają zaliczeniu czynności związane z załadunkiem i rozładunkiem tego samochodu.
Wyrok SN z 31.8.2017 r., III UK 188/16
Przewodniczący Sędzia SN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca), Sędziowie SN: Bohdan Bieniek,
Halina Kiryło.
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych 31.8.2017 r. sprawy z powództwa Jerzego B. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddziału w L. o emeryturę na skutek skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku SA w L. z 28.4.2016 r.
[…]; uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę SA w L. do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie
Wyrokiem z 28.4.2016 r. SA w L. oddalił apelację ubezpieczonego od wyroku So w L. z 20.11.2015 r., którym
oddalono odwołanie Jerzego B. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w L. z 11.6.2015 r.,
odmawiającej prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych.
Sąd odwoławczy zaakceptował poczynione w sprawie ustalenia faktyczne, zgodnie z którymi ubezpieczony był od
8.11.1979 r. zatrudniony w Przedsiębiorstwie P. w L. na stanowisku kierowcy. Od 1.8.1980 r. powierzono mu
obowiązki polegające na prowadzeniu i obsłudze samochodu marki Star-Chłodnia o ciężarze całkowitym powyżej 3,
5 tony. W dniu 1.12.1980 r. pomiędzy pracodawcą, odwołującym się i konwojentem została zawarta umowa zlecenia
o wspólnej odpowiedzialności materialnej kierowcy i konwojenta za powierzone im towary. Na mocy tej umowy
ubezpieczony był zobowiązany do wykonywania czynności spedycyjnych, za- i wyładunku, rozliczeń towarowych na
samochodach dystrybucyjnych przy realizowaniu dostaw do odbiorców. Za wykonywanie tych czynności odwołujący
się miał otrzymywać wynagrodzenie określone w § 6 umowy. Umowy o analogicznej treści ubezpieczony zawarł
także w dniach: 1.7.1982 r., 16.6.1986 r., 20.6.1987 r. Ubezpieczony, będąc kierowcą samochodu Star, rozwoził
razem z konwojentem towar mrożony. Załadunek odbywał się z rampy w chłodni i trwał godzinę, półtorej, a nawet
trzy godziny. Odwołujący się zajmował się tym załadunkiem razem z konwojentem. W punktach odbioru towaru
ubezpieczony rozładowywał go i wnosił do sklepu czy restauracji. Czas trwania rozładunku zależał od ilości towaru.
Tonę towaru rozładowywano przez około godzinę.
Zdaniem sądu II instancji prawidłowa była także ocena prawna tego stanu faktycznego, sprowadzająca się do
stwierdzenia, że ubezpieczony nie spełnił wszystkich warunków uprawniających do emerytury w wieku obniżonym po
myśli art. 184 ust. 1 i 2 w zw. z art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (t.jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 1383 ze zm.; dalej jako: SystUbSpołU) oraz § 2 ust. 1, § 3 i 4
rozporządzenia Rady Ministrów z 7.2.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej jako:
„rozporządzenie”). Nie zdołał bowiem wykazać, że przez co najmniej 15 lat stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
wykonywał zatrudnienie w szczególnych warunkach wymienione w stanowiącym załącznik do rozporządzenia
wykazie A, dziale VIII, poz. 2, a mianowicie pracę kierowcy samochodu ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze
całkowitym powyżej 3, 5 tony. Pracą takiego kierowcy jest wykonywanie przewozu drogowego, polegającego na
kierowaniu pojazdem w ruchu drogowym. Wyłącznie tak rozumiana praca kierowcy stanowi pracę w warunkach
szczególnych, jeżeli jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Praca kierowcy samochodu
ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony wymaga wysokiej sprawności psychofizycznej
z uwagi na bezpieczeństwo własne i innych użytkowników ruchu drogowego, a ponadto jest uciążliwa z uwagi na
środowisko, w jakiej jest wykonywana. Czynniki te niekorzystnie działają na organizm ludzki, prowadząc do obniżenia
wydolności do pracy zawodowej. Dodatkowe czynności wykonywane przez ubezpieczonego w ramach dobowego
dnia pracy nie miały niekorzystnego wpływu na jego organizm, wobec czego nie mogą być uznawane za pracę
w szczególnych warunkach w rozumieniu § 2 ust. 1 rozporządzenia. Czynności ładowania towaru nie są
czynnościami integralnie związanymi z pracą kierowcy samochodu ciężarowego. Praca w warunkach szczególnych
łączona z takimi czynnościami nie jest wykonywana w pełnym wymiarze. Oznacza to, że odwołujący się nie
wykonywał pracy kierowcy samochodu ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony
w pełnym wymiarze czasu pracy, nie spełniając tym samym podstawowego warunku uznania jej za świadczoną
w warunkach szczególnych.
W skardze kasacyjnej od wyroku sądu II instancji ubezpieczony zarzucił naruszenie:

1) art. 184 ust. 1–3 SystUbSpołU oraz § 4 ust. 1 rozporządzenia, przez uznanie, że skarżący na dzień 1.1.1999 r. nie
posiadał 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych, gdyż do okresu tego nie można zaliczyć jego pracy
w charakterze kierowcy samochodu ciężarowego o ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony od 1.8.1980 r. do
13.7.1992 r., gdyż skarżący poza kierowaniem pojazdem wykonywał także czynności związane z załadunkiem
i rozładunkiem towarów przewożonych obsługiwanym przez niego samochodem;
2) § 2 ust. 1 rozporządzenia i zapisów zawartych w stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia wykazie A, dziale
VIII, poz. 2, przez nieuznanie za pracę w warunkach szczególnych pracy kierowcy samochodu ciężarowego
o ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony z uwagi na wykonywanie przez skarżącego poza kierowaniem pojazdem
także czynności związanych z jego załadunkiem i rozładunkiem.
Opierając skargę na takich podstawach, skarżący wniósł o uchylenie wyroku sądu II instancji i przekazanie sprawy
temu sądowi do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
przez uwzględnienie odwołania ubezpieczonego od zaskarżonej decyzji, a także zasądzenie od organu rentowego
kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie należy podnieść, że skargę kasacyjną SN rozpoznał na posiedzeniu niejawnym, a nie na rozprawie, o co
wnioskował skarżący, w skardze kasacyjnej nie sformułowano bowiem żadnego zagadnienia prawnego, a tylko jego
występowanie w sprawie może stanowić uzasadnienie dla wniosku skarżącego o rozpoznanie skargi na rozprawie
(art. 39811 § 1 zd. 1 KPC).
Skarga kasacyjna ma zaś usprawiedliwione podstawy.
Zgodnie z art. 184 ust. 1 i 2 SystUbSpołU, ubezpieczonym urodzonym po 31.12.1948 r. przysługuje emerytura po
osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40, jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy osiągnęli:
1) okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach
dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 65 lat dla mężczyzn oraz
2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27.
Emerytura, o której mowa w ust. 1, przysługuje pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego funduszu
emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu
emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 SystUbSpołU, ubezpieczonym urodzonym przed 1.1.1949 r., będącym pracownikami,
o których mowa w ust. 2–3, zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje
emerytura w wieku niższym, niż określony w art. 27 ust. 1. W myśl art. 32 ust. 2SystUbSpołU, za pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Z mocy art. 32 ust. 4 SystUbSpołU, wiek
emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom
wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych, tj.
rozporządzenia Rady Ministrów z 7.2.1983 r. Stosownie do § 3 tego rozporządzenia, do uzyskania prawa do
emerytury wymagany jest dla mężczyzn okres zatrudnienia w wymiarze 25 lat. Przepis § 4 ust. 2 rozporządzenia
przewiduje, iż pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa
prawo do emerytury, jeżeli osiągnie wiek emerytalny wynoszący dla mężczyzn 60 lat i ma wymagany okres
zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w warunkach szczególnych. Z mocy § 2 ust. 1 rozporządzenia, praca
w warunkach szczególnych winna być wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na
danym stanowisku.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że prawo do emerytury w wieku niższym od powszechnego z tytułu
wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest ściśle związane z szybszą utratą
zdolności do zarobkowania z uwagi na szczególne warunki lub szczególny charakter pracy. Praca taka, świadczona
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy, przyczynia się do szybszego
obniżenia wydolności organizmu, stąd też wykonująca ją osoba ma prawo do emerytury wcześniej niż inni
ubezpieczeni. Prawo to stanowi przywilej i odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 27 SystUbSpołU, a zatem
regulujące je przepisy należy wykładać w sposób gwarantujący zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo
(por. między innymi wyroki z 22.2.2007 r., I UK 258/06, OSNP Nr 5–6/2008, poz. 81; z 17.9.2007 r., III UK 51/07,
OSNP Nr 21–22/2008, poz. 328; z 6.12.2007 r., III UK 62/07,
; z 6.12.2007 r., III UK 66/07,
;
z 13.11.2008 r., II UK 88/08,
; z 5.5.2009 r., I UK 4/09,
). W związku z tym nie jest dopuszczalne
uwzględnianie przy ustaleniu okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, wymaganych do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku
emerytalnym, innych równocześnie wykonywanych prac w ramach dobowej miary czasu pracy, które nie

oddziaływały szkodliwie na organizm pracownika. Od tej reguły istnieją odstępstwa. Jedno z nich dotyczy sytuacji,
kiedy inne równocześnie wykonywane prace stanowią integralną część (immanentną cechę) większej całości dającej
się zakwalifikować pod określoną pozycję załącznika do rozporządzenia (por. np. wyroki SN: z 6.12.2007 r., III UK
62/07,
; z 5.5.2009 r., I UK 4/09,
oraz z 11.3.2009 r., II UK 243/08,
i tam powołane
wcześniejsze orzecznictwo).
W świetle ustaleń faktycznych poczynionych w sprawie nie budzi wątpliwości, że skarżący w spornym okresie był
zatrudniony na stanowisku kierowcy samochodu ciężarowego o ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony. Praca takiego
kierowcy polega na wykonywaniu przewozu drogowego, co jednak nie może być utożsamiane wyłącznie
z kierowaniem pojazdem. Jego zadaniem jest bowiem bezpieczne przetransportowanie określonych towarów, z czym
niewątpliwie wiąże się obowiązek zabezpieczenia przewożonego ładunku, co może polegać zarówno na nadzorze
nad prawidłowym załadowaniem i rozładowaniem samochodu, jak i na osobistym wykonywaniu takich czynności.
Wykonywanie takich czynności było i jest integralną częścią obowiązków pracownika zatrudnionego na stanowisku
kierowcy samochodu ciężarowego. Jak trafnie podniósł skarżący, w aktualnym stanie prawnym znalazło to wyraźne
potwierdzenie w przepisach ustawy z 16.4.2004 r. o czasie pracy kierowców (t.jedn.: Dz.U. z 2012 r. poz. 1155 ze
zm., dalej jako: CzasKierU). Zgodnie bowiem z art. 6 ust. 1 CzasKierU, czasem pracy kierowcy jest czas od
rozpoczęcia do zakończenia pracy, która obejmuje wszystkie czynności związane z wykonywaniem przewozu
drogowego, w szczególności (poza prowadzeniem pojazdu – pkt 1) między innymi załadowywanie i rozładowywanie
oraz nadzór nad załadunkiem i wyładunkiem (pkt 2). Skoro zaś czynności polegające na załadowaniu i rozładowaniu
(nadzoru nad załadunkiem i rozładunkiem) prowadzonego pojazdu są obowiązkami pracowniczymi osoby
zatrudnionej na stanowisku kierowcy samochodu ciężarowego o ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony, to nie ma
żadnych podstaw do stwierdzenia, że wykonując je, świadczy jakąś inną pracę niż pracę kierowcy takiego
samochodu, wymienioną w stanowiącym załącznik do rozporządzenia wykazie A, dział VIII, poz. 2. Do żadnych
innych wniosków nie uprawnia okoliczność, że w punkcie wykazu, w którym zakwalifikowano pracę kierowcy (między
innymi samochodu ciężarowego) do prac w warunkach szczególnych, nie wymieniono czynności ładowania towaru,
co zdaniem SN wyrażonym w uzasadnieniu wyroku z 28.8.2014 r.(II UK 537/13,
) miałoby świadczyć o tym, że
nie są to czynności integralnie związane z pracą kierowcy, wobec czego praca w warunkach szczególnych łączona
z takimi czynnościami nie jest wykonywana w pełnym wymiarze. Powołany punkt wykazu A nie dotyczy bowiem
pracy polegającej na prowadzeniu samochodu ciężarowego powyżej 3, 5 tony, lecz pracy kierowcy takiego pojazdu,
z uwzględnieniem jej specyfiki, wymuszającej wykonywanie przez pracownika zatrudnionego na takim stanowisku
także innych czynności niż samo prowadzenie pojazdu. Oprócz czynności związanych z załadunkiem i rozładunkiem
towaru, praca kierowcy samochodu obejmuje również np. czynności spedycyjne, obsługę codzienną pojazdów
i przyczep, inne prace podejmowane w celu wykonania zadania służbowego lub zapewnienia bezpieczeństwa osób,
pojazdu i rzeczy, niezbędne formalności administracyjne czy utrzymanie pojazdu w czystości (por. art. 6 ust. 1
CzasKierU). Wszystkie te czynności wpisują się integralnie w zakres pojęcia „prace kierowców samochodów
ciężarowych o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony”. Nie są więc innymi czynnościami łączonymi
z pracą kierowcy samochodu ciężarowego w warunkach szczególnych, lecz świadczeniem takiej pracy, podobnie jak
prowadzenie pojazdu. Tym samym ich wykonywanie nie może prowadzić do stwierdzenia nieświadczenia przez
kierowcę w tym charakterze pracy stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Z tych względów SN w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę nie aprobuje stanowiska wyrażonego przez SN
w powołanym wyżej wyroku z 28.8.2014 r., II UK 537/13, a tym samym akceptującego go poglądu sądu II instancji.
Biorąc to pod uwagę, SN uznał, że sąd II instancji, przyjmując, iż w związku z wykonywaniem czynności
załadunkowych i rozładunkowych skarżący nie pracował w pełnym wymiarze czasu pracy jako kierowca samochodu
ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3, 5 tony, naruszył wskazane w podstawie skargi
przepisy prawa materialnego, wobec czego orzekł jak w sentencji (art. 39815 § 1 KPC i art. 39821 w zw. z art. 108 § 2
KPC).
Wyrok SN z 31.8.2017 r., III UK 188/16

Wyrok Sądu Najwyższego z 31.8.2017 r. (III UK 188/16) potwierdził, że praca kierowcy samochodu ciężarowego o ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony wymaga wysokiej sprawności psychofizycznej, a czynności związane z załadunkiem i rozładunkiem są integralną częścią obowiązków kierowcy. W rezultacie Jerzy B. nie spełnił warunków uprawniających do emerytury w wieku obniżonym zgodnie z obowiązującymi przepisami.