Odmowa przyznania emerytury
Wykładni dyrektywy Rady 79/7/EWG z 19.12.1978 r. dotyczącej równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie zabezpieczenia społecznego oraz jej konsekwencji dla przyznawania emerytury państwowej w kontekście zmiany płci. Sprawa dotyczyła warunków przyznawania emerytury osobie, która zmieniła płeć po zawarciu małżeństwa i ich porównywalności z osobą, która zachowała swoją płeć biologiczną.
Tematyka: dyrektywa 79/7, równouprawnienie, emerytura państwowa, zmiana płci, Trybunał Sprawiedliwości, dyskryminacja ze względu na płeć
Wykładni dyrektywy Rady 79/7/EWG z 19.12.1978 r. dotyczącej równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie zabezpieczenia społecznego oraz jej konsekwencji dla przyznawania emerytury państwowej w kontekście zmiany płci. Sprawa dotyczyła warunków przyznawania emerytury osobie, która zmieniła płeć po zawarciu małżeństwa i ich porównywalności z osobą, która zachowała swoją płeć biologiczną.
Wykładni dyrektywy Rady 79/7/EWG z 19.12.1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego[Dz.Urz. UE z 1979 r., L Nr 6, s. 24, dalej jako: dyrektywa 79/7.], a w szczególności jej art. 4 ust. 1 tiret pierwsze w zw. z jej art. 3 ust. 1 lit. a) tiret trzecie oraz art. 7 ust. 1 lit. a), należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wymaga od osoby, która dokonała zmiany płci, spełnienia nie tylko kryteriów natury fizycznej, społecznej i psychologicznej, lecz również warunku niepozostawania w związku małżeńskim z osobą przynależącą do płci, którą nabyła w wyniku tej zmiany, aby móc ubiegać się o przyznanie emerytury państwowej z chwilą osiągnięcia ustawowego wieku emerytalnego przewidzianego dla osób przynależących do nabytej przez nią płci. Wyrok TS z 26.6.2018 r., M.B., C-451/16 Ramy prawne 1. Prawo UE Zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. a) tiret trzecie dyrektywy 79/7 stosuje się ją do systemów ustawowych zapewniających ochronę, w szczególności przed ryzykiem starości. Na podstawie art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7 zasada równego traktowania oznacza brak jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na płeć, bądź bezpośrednio, bądź pośrednio poprzez odwołanie, zwłaszcza do stanu cywilnego lub rodzinnego, w szczególności jeżeli chodzi o zakres stosowania systemów i warunki objęcia systemami. Artykuł 7 ust. 1 lit. a) dyrektywy 79/7 stanowi, że niniejsza dyrektywa nie narusza prawa państw członkowskich do wyłączenia z jej zakresu ustalenia wieku emerytalnego dla celów przyznania rent i emerytur oraz skutków mogących z tego wypływać w odniesieniu do innych świadczeń. Artykuł 2 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 5.7.2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy[Dz.Urz. UE L Nr 204, s. 23.] stanowi, że w rozumieniu niniejszej dyrektywy termin „dyskryminacja bezpośrednia” oznacza sytuację, w której dana osoba traktowana jest mniej korzystnie ze względu na płeć niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji. 2. Prawo Zjednoczonego Królestwa Zgodnie z sekcją 44 Social Security Contributions and Benefits Act 1992[Ustawa o składkach i świadczeniach z zabezpieczenia społecznego z 1992 r.] w związku z sekcją 122 tej ustawy oraz pkt 1 załącznika 4 do Pensions Act 1995[Ustawa o emeryturach z 1995 r.] kobieta urodzona przed 6.4.1950 r. uzyskuje prawo do emerytury państwowej „kategorii A” w wieku 60 lat, a mężczyzna urodzony przed 6.12.1953 r. prawo do niej uzyskuje w wieku 65 lat. Sekcja 1 Gender Recognition Act 2004[Ustawa z 2004 r. o uznawaniu płci; dalej jako: GRA.], w brzmieniu obowiązującym w okresie, którego dotyczy spór w postępowaniu głównym, przewidywała możliwość zwrócenia się przez każdego do Gender Recognition Panel[Komitet ds. uznawania płci; dalej jako: GRP.] o wydanie pełnego świadectwa uznania płci, odnotowującego zmianę jego płci biologicznej ze względu na fakt życia jako osoba innej płci. Potwierdzona świadectwem uznania płeć wnioskodawcy uznawana była, stosownie do tego przepisu, za jego płeć nabytą. W myśl sekcji 2 ust. 1 tej ustawy GRP był zobowiązany do wydania świadectwa uznania płci, jeżeli: a) u wnioskodawcy występowała dysforia płciowa; b) wnioskodawca żył z nabytą płcią przez co najmniej dwa lata przed datą złożenia wniosku; c) wnioskodawca wyraził zamiar życia z nabytą płcią do chwili śmierci oraz d) wnioskodawca spełnia wymogi dowodowe określone w sekcji 3 GRA. W celu uzyskania świadectwa uznania płci wnioskodawca musiał dostarczyć, stosownie do sekcji 3 GRA opinię dwóch lekarzy lub lekarza i psychologa. Sekcja 4 GRA przewidywała w ust. 2, że wnioskodawca pozostający w stanie wolnym może żądać wydania pełnego świadectwa uznania płci, natomiast w ust. 3, że wnioskodawca pozostający w związku małżeńskim może otrzymać jedynie tymczasowe świadectwo uznania płci. Sekcja 9 ust. 1 GRA stanowiła, że w przypadku wydania pełnego świadectwa uznania płci nabyta płeć staje się płcią danej osoby na potrzeby wszelkich celów. W myśl pkt 7 załącznika 5 do GRA, który dotyczył w szczególności skutku, jaki pełne świadectwo uznania płci wywiera na prawo do emerytury państwowej, po wydaniu świadectwa wszelkie kwestie dotyczące uprawnień emerytalnych w ramach państwowego systemu zabezpieczenia emerytalnego należy rozstrzygać w taki sposób, jak gdyby płcią danej osoby była od zawsze jej płeć nabyta. Tymczasowe świadectwo uznania płci stanowiło podstawę dla wnioskodawcy pozostającego w związku małżeńskim do wystąpienia do sądu o unieważnienie małżeństwa. Zgodnie z sekcją 5 ust. 1 GRA sąd, który orzekł unieważnienie małżeństwa, był następnie zobowiązany do wydania pełnego świadectwa uznania płci. Sekcja 11 lit. c) Matrimonial Causes Act 1973[Ustawa o sprawach małżeńskich z 1973 r.], w brzmieniu obowiązującym w okresie, którego dotyczy postępowanie główne, stanowiła, że ważny związek małżeński mogą tworzyć jedynie mężczyzna i kobieta. Marriage (Same Sex Couples) Act 2013[Ustawa o związkach małżeńskich osób tej samej płci z 2013 r.], która weszła w życie 10.12.2014 r., dopuściła możliwość zawierania związków małżeńskich przez osoby tej samej płci. Załącznik 5 do tej ustawy zmienił sekcję 4 GRA, przewidując, że GRP ma obowiązek wydania pełnego świadectwa uznania płci wnioskodawcy pozostającemu w związku małżeńskim, jeżeli wyrazi na to zgodę współmałżonek wnioskodawcy. Jednakże ustawa o związkach małżeńskich osób tej samej płci z 2013 r. nie znajduje zastosowania w sporze rozpatrywanym w postępowaniu głównym. Stan faktyczny M.B. urodziła się w 1948 r. jako osoba płci męskiej. W 1974 r. zawarła związek małżeński. W 1991 r. zaczęła żyć jako kobieta, a w 1995 r. przeszła operację zmiany płci. M.B. nie posiada pełnego świadectwa uznania płci, którego wydanie uzależnione jest od unieważnienia jej związku małżeńskiego. Jednakże M.B. i jej żona nie chcą zrywać łączącej je więzi małżeńskiej z powodów religijnych. W 2008 r. M.B. ukończyła 60 lat, czyli wiek, w którym kobiety urodzone przed 6.4.1950 r. mogą – na gruncie przepisów krajowych – ubiegać się o emeryturę państwową „kategorii A”, w związku z czym złożyła stosowny wniosek, przedstawiając dowody na opłacanie składek z tytułu działalności zawodowej na rzecz państwowego systemu zabezpieczenia emerytalnego. Jej wniosek został odrzucony na tej podstawie, że z powodu braku pełnego świadectwa uznania płci M.B. nie może być traktowana jako kobieta na potrzeby określenia ustawowego wieku, w którym powinna przejść na emeryturę. M.B. wniosła skargę, która została oddalona. Poprzez pytanie sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy wykładni dyrektywy 79/7, a w szczególności jej art. 4 ust. 1 tiret pierwsze w zw. z jej art. 3 ust. 1 lit. a) tiret trzecie oraz art. 7 ust. 1 lit. a), należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wymaga od osoby, która dokonała zmiany płci, spełnienia nie tylko kryteriów natury fizycznej, społecznej i psychologicznej, lecz również warunku niepozostawania w związku małżeńskim z osobą przynależącą do płci, którą nabyła w wyniku tej zmiany, aby móc ubiegać się o przyznanie emerytury państwowej z chwilą osiągnięcia ustawowego wieku emerytalnego przewidzianego dla osób przynależących do nabytej przez nią płci Stanowisko Trybunału Sprawiedliwości Na wstępie TS podkreślił, że pytanie prejudycjalne dotyczy wyłącznie warunków przyznawania emerytury państwowej, a nie rozstrzygnięcia, czy prawne uznanie zmiany płci może być uzależnione od unieważnienia małżeństwa zawartego przed tą zmianą. Rząd Zjednoczonego Królestwa podnosił, że kwestie związane z prawnym uznania zmiany płci oraz małżeństwem należą do kompetencji państw członkowskich w zakresie stanu cywilnego. Przy wykonywaniu tych kompetencji państwa członkowskie, które nie dopuszczają małżeństw osób tej samej płci, mogą więc uzależnić przyznanie emerytury państwowej od unieważnienia małżeństwa zawartego wcześniej przez te osoby. Trybunał podkreślił, że chociaż unijne prawo nie wkracza w kompetencje państw członkowskich w zakresie stanu cywilnego osób oraz prawnego uznawania płci osoby, to przy wykonywaniu tych kompetencji państwa członkowskie muszą przestrzegać unijnego prawa, a zwłaszcza przepisów dotyczących zasady niedyskryminacji[Zob. w szczególności wyroki TS: z 27.4.2006 r., Richards, C-423/04, EU:C:2006:256, pkt 21–24; z 1.4.2008 r., Maruko, C- 267/06, EU:C:2008:179, pkt 59; z 5.6.2018 r., Coman i in., C-673/16, EU:C:2018:385, pkt 37, 38 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Z orzecznictwa TS wynika w szczególności, że uregulowanie prawa krajowego uzależniające przyznanie emerytury od spełnienia warunku dotyczącego stanu cywilnego nie jest zwolnione z wymogu przestrzegania zasady niedyskryminacji ze względu na płeć wyrażonej w art. 157 TFUE odnośnie do wynagradzania pracowników[Podobnie, w odniesieniu do art. 141 TWE, wyrok TS z 7.1.2004 r., K.B., C-117/01, EU:C:2004:7, pkt 34–36.]. Zatem przy wykonywaniu swoich kompetencji z zakresu stanu cywilnego państwa członkowskie muszą przestrzegać art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7, który stanowi realizację zasady zakazu dyskryminacji ze względu na płeć w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. W szczególności art. 4 ust. 1 tiret pierwsze w zw. z art. 3 ust. 1 lit. a) tiret trzecie tej dyrektywy zakazuje wszelkich przejawów dyskryminacji ze względu na płeć, w szczególności w odniesieniu do warunków przynależności do ustawowych systemów zabezpieczenia ryzyka starości. Bezsporne jest, że rozpatrywany w niniejszej sprawie państwowy system emerytalny jest jednym z takich systemów. Z art. 2 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2006/54 wynika, że dyskryminację bezpośrednią ze względu na płeć stanowi sytuacja, w której dana osoba jest traktowana mniej korzystnie ze względu na płeć, niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji. Pojęcie to należy rozumieć w ten sam sposób, jak jest ono interpretowane w kontekście dyrektywy 79/7. Zgodnie z orzecznictwem TS, mając na uwadze cel tej ostatniej dyrektywy oraz charakter praw, które ma ona chronić, ma ona również zastosowanie do przejawów dyskryminacji, których źródłem jest zmiana płci przez zainteresowanego[Zob. wyrok Richards, pkt 23, 24 i przytoczone tam orzecznictwo.]. W tym względzie o ile to do państw członkowskich należy określenie warunków prawnego uznania zmiany płci danej osoby, o tyle TS stwierdził, że do celów stosowania dyrektywy 79/7, osoby, które istotny okres swojego życia spędziły jako osoby innej płci niż ich płeć określona w chwili urodzenia i które przeszły operację zmiany płci, powinny być uznawane za osoby, których płeć uległa zmianie. W niniejszym przypadku rozpatrywane krajowe uregulowanie uzależnia przyznanie osobie, która zmieniła płeć, emerytury państwowej z chwilą osiągnięcia przez nią ustawowego wieku emerytalnego przewidzianego dla osób, których płeć ta osoba nabyła, w szczególności od unieważnienia małżeństwa, które osoba ta zawarła przed zmianą płci. Ten warunek unieważnienia małżeństwa nie ma zastosowania do osoby, która pozostaje w związku małżeńskim i która zachowała swą płeć biologiczną, skutkiem czego może ona uzyskać emeryturę z chwilą osiągnięcia przez nią ustawowego wieku emerytalnego przewidzianego dla osób przynależących do tej płci, niezależnie od swojego stanu cywilnego. W ocenie TS omawiane uregulowanie krajowe jest mniej korzystne dla osoby, która po zawarciu związku małżeńskiego zmieniła swą płeć, w porównaniu do osoby, która zawarła związek małżeński i zachowała swą płeć biologiczną. Tego rodzaju mniej korzystne traktowanie jest oparte na kryterium płci i stanowi przejaw dyskryminacji bezpośredniej w rozumieniu art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7. Następnie TS zbadał, czy sytuacja osoby, która zmieniła swą płeć po zawarciu związku małżeńskiego, oraz sytuacja osoby, która zawarła związek małżeński i zachowała swą płeć biologiczną, są porównywalne. Rząd Zjednoczonego Królestwa prezentował stanowisko, że te sytuacje nie są porównywalne, gdyż zainteresowane osoby różnią się stanem cywilnym. Otóż osoba, która zmieniła płeć po zawarciu związku małżeńskiego, znalazła się w sytuacji, kiedy tworzy związek małżeński z osobą przynależącą do płci, którą nabyła, co z kolei nie ma miejsca w przypadku osoby, która zachowała swą płeć biologiczną i która zawarła związek małżeński z osobą odmiennej płci. Mając na względzie cel, któremu służy warunek unieważnienia małżeństwa rozpatrywanego w postępowaniu głównym, a którym jest uniknięcie możliwości tworzenia małżeństw przez osoby tej samej płci, ta różnica powoduje, zdaniem brytyjskiego rządu, że sytuacje tych osób nie są porównywalne. Trybunał podkreślił, że wymóg dotyczący porównywalnego charakteru sytuacji nie oznacza, że dane sytuacje muszą być identyczne, ale że powinny być jedynie porównywalne [Podobnie wyroki TS: z 10.5.011 r., Römer, C-147/08, EU:C:2011:286, pkt 42; z 19.7.2017 r., Abercrombie & Fitch Italia, C-143/16, EU:C:2017:566, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo.]. Oceny porównywalności tych sytuacji należy dokonywać nie w sposób ogólny i abstrakcyjny, lecz w sposób szczególny i konkretny, z uwzględnieniem wszystkich charakteryzujących te sytuacje czynników, a zwłaszcza w świetle przedmiotu i celu uregulowania krajowego, w którym ustanowiono dane rozróżnienie, jak również zasad oraz celów dziedziny prawa, do której to uregulowanie krajowe należy[Por. wyroki TS: z 16.12.2008 r., Arcelor Atlantique et Lorraine i in., C-127/07, EU:C:2008:728, pkt 25, 26; z 16.7.2015 r., CEZ Razpredelenie Byłgarija, C-83/14, EU:C:2015:480, pkt 89, 90; z 9.3.2017 r., Milkova, C-406/15, EU:C:2017:198, pkt 56, 57 i przytoczone tam orzecznictwo.]. W niniejszym przypadku rozpatrywane uregulowanie krajowe ma na celu przyznanie emerytury państwowej „kategorii A”, o którą mogą ubiegać się osoby, które osiągnęły wiek emerytalny. Zgodnie z prawem krajowym taka emerytura przyznawana jest każdemu, kto osiągnie ten wiek i kto może wykazać się odprowadzeniem odpowiedniej liczby składek do państwowego systemu emerytalnego Zjednoczonego Królestwa. W ocenie TS celem tego ustawowego systemu emerytur państwowych jest zapewnienie ochrony na wypadek starości poprzez przyznanie zainteresowanej osobie indywidualnego prawa do emerytury nabywanego w zależności od składek odprowadzonych przez nią w toku kariery zawodowej. Przy czym zapewnienie tej ochrony następuje niezależnie od stanu cywilnego zainteresowanej osoby. Trybunał stwierdził, że w świetle celu i warunków przyznawania takiej emerytury sytuacje osoby, która zmieniła swą płeć po zawarciu związku małżeńskiego, oraz osoby, która zawarła związek małżeński i zachowała swą płeć biologiczną, są porównywalne. Rzecznik generalny stwierdził, że argumentacja brytyjskiego rządu, skupiająca się na różnicach dotyczących stanu cywilnego tych osób sprawia, że ta różnica staje się decydującym czynnikiem przy porównywaniu rozpatrywanych sytuacji, podczas gdy stan cywilny jako taki pozostaje bez znaczenia dla przyznania rozpatrywanej emerytury państwowej[Opinia rzecznika generalnego M. Bobeka z 5.12.2017 r., MB, C- 451/16, pkt 43.]. Dodatkowo cel wprowadzenia warunku unieważnienia małżeństwa, na który powołał się ten rząd, czyli niedopuszczenie do możliwości tworzenia małżeństw przez osoby tej samej płci, jest oderwany od systemu emerytalnego. W rezultacie ten cel nie wpływa na porównywalność sytuacji osoby, która zmieniła swą płeć po zawarciu związku małżeńskiego, oraz osoby, która zawarła związek małżeński i zachowała swą płeć określoną w chwili urodzenia, w świetle celu oraz warunków przyznawania owej emerytury. W ocenie TS powyższej wykładni nie podważa orzecznictwo ETPCz, do którego odnosi się brytyjski rząd, aby zakwestionować porównywalny charakter sytuacji tych osób. Jak bowiem zauważył rzecznik generalny[Opinia rzecznika generalnego M. Bobeka, MB, pkt 44.] w wyroku w sprawie Hämäläinen przeciwko Finlandii[Wyrok ETPCz z 16.7.2014 r., CE:ECHR:2014:0716JUD003735909, § 111, 112.], ETPCz zbadał porównywalność sytuacji osoby, która przeszła operację zmiany płci po zawarciu związku małżeńskiego, oraz osoby pozostającej w związku małżeńskim, która nie zmieniła swej płci, pod kątem celu analizowanych przepisów krajowych dotyczących prawnego uznawania zmiany płci w obszarze prawa cywilnego. Natomiast niniejsza sprawa dotyczy porównywalności sytuacji zainteresowanych osób w świetle uregulowania, którego cel dotyczy konkretnie przyznania emerytury z powszechnego systemu zabezpieczenia społecznego. Trybunał stwierdził, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym prowadzi do nierównego traktowania – bezpośrednio opartego na kryterium płci – osób, które zmieniły płeć po zawarciu związku małżeńskiego, w porównaniu do pozostających w związku małżeńskim osób, które zachowały swą płeć określoną w chwili urodzenia, mimo że osoby te znajdują się w porównywalnych sytuacjach. Brytyjski rząd podkreślał, że cel polegający na niedopuszczeniu do istnienia małżeństw osób tej samej płci może uzasadniać stosowanie – wyłącznie w przypadku osób, które zmieniły swą płeć – warunku unieważnienia małżeństwa zawartego wcześniej przez taką osobę, podnosząc, że w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym prawo krajowe nie dopuszczało możliwości tworzenia związków małżeńskich przez osoby tej samej płci. Jednakże zgodnie z orzecznictwem TS odstępstwa od wyrażonego w art. 4 ust. 1 dyrektywy 79/7 zakazu wszelkich przejawów bezpośredniej dyskryminacji ze względu na płeć dopuszczalne są tylko w wyczerpująco określonych przypadkach wskazanych w przepisach tej dyrektywy [Zob. wyroki TS: z 21.7.2005 r., Vergani, C-207/04, EU:C:2005:495, pkt 34, 35; z 3.9.2014 r., X, C-318/13, EU:C:2014:2133, pkt 34, 35.]. Tymczasem cel, na który powołuje się brytyjski rząd, nie wpisuje się w żadne z odstępstw dopuszczonych przez tę dyrektywę. Trybunał podkreślił, że w odniesieniu do odstępstwa przewidzianego w art. 7 ust. 1 lit. a) dyrektywy 79/7 nie zezwala ono państwom członkowskim na odmienne traktowanie osoby, która po zawarciu związku małżeńskiego zmieniła swą płeć, oraz osoby, która pozostaje w związku małżeńskim i która zachowała swą płeć określoną w chwili urodzenia, w kontekście wieku uzależniającego przyznanie emerytury państwowej[Podobnie wyrok Richards, pkt 37, 38.]. Reasumując, TS uznał, że uregulowanie krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym stanowi przejaw dyskryminacji bezpośredniej ze względu na płeć, a tym samym jest niezgodne z dyrektywą 79/7. Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie Wyrok TS z 26.6.2018 r., M.B., C-451/16
Trybunał Sprawiedliwości UE uznał, że krajowe uregulowanie stanowiło bezpośrednią dyskryminację ze względu na płeć. Decyzja ta opierała się na zasadzie zakazu dyskryminacji zawartej w dyrektywie 79/7 oraz konieczności przestrzegania jej przepisów. Wyrok ten ma istotne znaczenie dla prawa równościowego w kontekście systemów zabezpieczenia społecznego.