Wysokość składki na ubezpieczenie zdrowotne w czasie choroby samozatrudnionych

Trybunał Konstytucyjny stwierdził zgodność art. 79 ust. 2 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych z Konstytucją RP. Istnieje jednak potrzeba uwzględnienia sytuacji samozatrudnionych poprzez wprowadzenie kryteriów indywidualizacji składek. Publikacja analizuje problematykę składek na ubezpieczenie zdrowotne w kontekście osób prowadzących działalność gospodarczą.

Tematyka: Trybunał Konstytucyjny, składka na ubezpieczenie zdrowotne, samozatrudnieni, indywidualizacja składek, sprawiedliwość społeczna

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 79 ust. 2 w zw. z art. 81 ust. 2 ustawy z 27.8.2004 r.
o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t. jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1510
ze zm.; dalej jako: ŚwiadOpZdrU) jest zgodny z art. 2 w zw. z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 84 oraz z art. 2 w zw.
z art. 84 Konstytucji RP. Jednocześnie wskazał, że zryczałtowana podstawa wymiaru składki dla wszystkich
prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą wiąże się z nadmierną generalizacją i nie pozwala na
uwzględnienie sytuacji tych osób. Ustawodawca, kierując się zasadą indywidualizacji nakładanych ciężarów
i świadczeń publicznych, powinien rozważyć wprowadzenie kryteriów pozwalających na wyodrębnienie
grupy podmiotów uzyskujących niskie przychody i dostosowanie wysokości składki do ich możliwości
ekonomicznych.
Stan faktyczny
A.B. prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą podlega od 1.1.1999 r. obowiązkowemu ubezpieczeniu
społecznemu oraz obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu. Od 1.7.2013 r. do 25.11.2013 r. był niezdolny do
pracy i pobierał zasiłek chorobowy. Ubezpieczony uiścił składkę na ubezpieczenie zdrowotne tylko za listopad 2013 r.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych określił kwotę zaległości z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie
zdrowotne wraz z odsetkami.
Pytanie prawne
Ubezpieczony odwołał się od tej decyzji do Sądu Okręgowego w G., który zwrócił się z pytaniem prawnym do TK:
1. „Czy art. 79 ust. 2 ŚwiadOpZdrU w zakresie, w jakim stanowi, że składka na ubezpieczenie zdrowotne
jest niepodzielna, jest zgodny z wynikającą z art. 2 Konstytucji RP zasadą sprawiedliwości społecznej,
zasadą zakazu nadmiernej ingerencji w związku z art. 84 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP?;
2. Czy art. 79 ust. 2 w zw. z art. 81 ust. 2 ŚwiadOpZdrU w zakresie, w jakim uniemożliwia zmniejszenie
proporcjonalnie podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne (dzieląc ją przez liczbę dni
kalendarzowych miesiąca i mnożąc przez liczbę dni, w których ubezpieczony był zdolny do pracy)
w przypadku niezdolności do pracy trwającej przez część lub całość miesiąca, jeżeli z tego tytułu
ubezpieczony spełnia warunki do przyznania zasiłku chorobowego, jest zgodny z wynikającą z art. 2
Konstytucji RP zasadą sprawiedliwości społecznej, zasadą zakazu nadmiernej ingerencji w zw. z art. 84
i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP?”.
W ocenie pytającego sądu, zaskarżone przepisy naruszają konstytucyjną zasadę sprawiedliwości społecznej, zasadę
równości, a także zasadę proporcjonalności w nakładaniu obowiązków daninowych. W zakresie uiszczania składek
na ubezpieczenie zdrowotne, osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, znajdują się w gorszej
sytuacji niż pracownicy. Osoby takie obowiązane są uiszczać składki na ubezpieczenie zdrowotne w okresie
pobierania zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy, podczas gdy pracownicy są z takiego obowiązku
zwolnieni.
Orzeczenie Trybunału
Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił, że zasady ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
zdrowotne pracowników i osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą zasadniczo różnią się
od siebie; tworzą w istocie dwa odrębne reżimy prawne, ukształtowane w opciu o inne elementy. W reżimie
dotyczącym pracowników podstawa wymiaru składki nawiązuje do realnie uzyskiwanego wynagrodzenia. Podstawa
ta wzrasta wraz ze wzrostem wynagrodzenia i obniża się proporcjonalnie do zmniejszającej się jego wysokości.
Zmniejszenie podstawy wymiaru składki nie wynika z obowiązku jej zapłaty tylko za przepracowany okres, lecz
z określenia tej podstawy jako uzyskiwanego przychodu.
Zasadniczo odmienne uregulowania kształtują sytuację osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą.
Podstawa wymiaru składki nie nawiązuje w ogóle do uzyskiwanego z tej działalności przychodu. Osobom tym
pozostawiono prawo dobrowolnego zadeklarowania wysokości podstawy wymiaru składki, z tym jednak, że nie może
być ona niższa niż 75% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw w czwartym kwartale
roku poprzedniego. Wysokość uzyskiwanych przychodów nie ma zatem żadnego wpływu na wysokość uiszczanych
składek. Nie jest istotne, czy osoba taka uzyskuje wysokie, czy niskie przychody. Nie ma także znaczenia, czy
przychody te uzyskiwane są systematycznie w zbliżonej i przewidywalnej wysokości, a więc czy są stałe, czy też

uzyskiwane są tylko w części roku lub tylko w niektórych jego miesiącach. Niezależna jest także od tego, czy osoba
taka wykonuje pracę, czy też nie. Konsekwencją przyjęcia ustalenia wysokości podstawy wymiaru składki, która
oderwana jest od uzyskiwanych przychodów, jest brak możliwości jej zmniejszenia w sytuacji, gdy osoba taka
pobiera zasiłek chorobowy.
Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że zastosowanie w reżimie osób prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą zaproponowanej przez sąd formuły pozwalającej na zmniejszenie podstawy wymiaru składki w okresie
pobierania zasiłku chorobowego, tożsamej z tą, która przyjęta jest w reżimie pracowników, nie doprowadzi do
zrównania sytuacji prawnej tych grup podmiotów.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ukształtowanie sytuacji pracowników związane jest ze stałością, stabilnością
i przewidywalnością wysokości wynagrodzenia. Uiszczanie składek jest pewne, zabezpieczone poborem płatniczym.
Obliczenie wysokości składki nie nastręcza również większych problemów. Reżim dotyczący składek osób
prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą uwzględnia natomiast zróżnicowanie działalności gospodarczej
i związanej z tym dochodowości. Prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się bowiem z koniecznością
dokonania początkowych inwestycji i liczeniem się z ewentualnymi stratami, a także istotnym zróżnicowaniem
zysków w poszczególnych okresach. Brak zysków z prowadzonej działalności może być związany nie tylko
z okresem choroby, ale także jest elementem normalnego procesu jej prowadzenia, np. zastoje płatnicze,
niewywiązywanie się kontrahentów, opóźnienia, załamania koniunktury, sezonowość, okresy wzmożonych inwestycji.
Wszystkie te okoliczności musi uwzględnić ustawodawca, którego obowiązkiem jest także zabezpieczenie
funkcjonowania systemu świadczeń zdrowotnych.
Trybunał Konstytucyjny wskazał, że podejmowanie działalności gospodarczej wiąże się z koniecznością
dokonywania początkowych inwestycji i ewentualnością ponoszenia strat. Cechuje się także zróżnicowaniem zysków
i możliwością występowania okresów, w których zyski nie pojawią się w ogóle. Każdy, kto prowadzi działalność
gospodarczą, musi uwzględnić wszystkie koszty takiej działalności, w tym także te stanowiące daniny publiczne.
Kalkulacja prowadzenia takiej działalności nie opiera się na okresach miesięcznych, lecz musi uwzględniać dłuższą
perspektywę czasu. Stawka ryczałtowa wprowadzona dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą
ma na celu uproszczenie systemu jej poboru zarówno dla zobowiązanych do uiszczania składki, jak i dla władz
publicznych. Związane jest również z realizacją zasady taniości poboru. Dzięki temu nie wymaga prowadzenia
skomplikowanego systemu rachunkowości i kontroli. Uproszczenie i taniość w zakresie poboru składek z natury
rzeczy będą obarczone również pewnymi wadami, do których między innymi należy brak możliwości precyzyjnego
dostosowania podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne do konkretnej sytuacji osoby prowadzącej
pozarolniczą działalność gospodarczą.
Trybunał Konstytucyjny podkreślił jednak, że wśród podmiotów prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą
są osoby, które nie zatrudniają pracowników i samodzielnie wykonują pracę lub usługi w zakresie prowadzonej
działalności. Niektóre z nich osiągają bardzo niskie przychody. Natomiast w okresie pozostawania na zasiłku
chorobowym, kiedy nie mogą samodzielnie wykonywać pracy, osoby takie nie uzyskują w ogóle przychodów.
W takim wypadku jedynym źródłem, z którego będzie uiszczana składka na ubezpieczenie chorobowe, może
faktycznie okazać się zasiłek chorobowy. Drugą grupą, znajdującą się w podobnej sytuacji, są osoby, które prowadzą
działalność jednoosobowo i osobiście wykonują zadania wynikające z umowy, która często zastępuje stosunek
pracy. W wielu wypadkach pracodawcy – jedynie w celu obniżenia własnych kosztów – wywierają nacisk na swoich
pracowników, aby rozpoczęli samodzielną działalność gospodarczą. Jednak charakter pracy wykonywanej w ramach
tej działalności nie zmienia się w stosunku do tej wykonywanej uprzednio w ramach stosunku pracy. Choć TK
dostrzegł pewnego rodzaju podobieństwo między pracownikami a tą grupą podmiotów, to jednak cechy te nie
niwelują występującej między nimi różnicy. Są one na tyle specyficzne, że pozwalają na odmienne ich traktowanie.
Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że w wypadku obu grup podmiotów (tj. zarówno osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą, niezatrudniających pracowników, jak i podmiotów, które prowadzą tę
działalność jednoosobowo, osobiście wykonując obowiązki wynikające z umowy zastępującej umowę
o pracę) obowiązek uiszczania składki w stałej wysokości może oznaczać nadmierną ingerencję. Jednak
przyczynę takiego naruszenia stanowi nie zasada niepodzielności składki, lecz brak indywidualizacji
wysokości podstawy wymiaru składki.
W ocenie TK ustawodawca, wprowadzając jednakowe zasady kalkulowania składek na ubezpieczenie zdrowotne
osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, nie uwzględnił, że w grupie tych podmiotów znajdują się
zarówno osoby, które zatrudniają pracowników i prowadzą przedsiębiorstwo w większym zakresie, jak i takie, które
osobiście wykonują pracę lub świadczą usługi. Dla tej ostatniej kategorii podmiotów obowiązek comiesięcznego
uiszczania składki na ubezpieczenie zdrowotne w stałej wysokości może okazać się nadmiernym ciężarem
daninowym. Podstawa wymiaru składki w ich wypadku nie nawiązuje bowiem do możliwości ekonomicznych
i społecznych. Choć obowiązek zapewnienia świadczeń zdrowotnych, a więc zgromadzenia na nie dochodów
funduszu, jest istotną wartością konstytucyjną, nie może stanowić uzasadnienia dla nieuwzględnienia w systemie
ubezpieczenia zdrowotnego sytuacji ekonomicznej i społecznej osób niezatrudniających pracowników i uzyskujących
niskie przychody. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że ustawodawca nie może pomijać faktu, że

w niektórych wypadkach składka w stałej najniższej wysokości może stanowić nadmierne obciążenie dla
tych osób. Obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych nie może prowadzić do dalszego ich
zubażania. Wprowadzona w ustawie zryczałtowana podstawa wymiaru składki dla wszystkich prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą wiąże się z nadmierną generalizacją i nie pozwala na uwzględnienie
sytuacji tych osób. Trybunał podkreślił, że z art. 84 Konstytucji RP wynika zakaz skierowany do ustawodawcy
naruszania źródła przychodów. Sytuacja wskazanych wyżej grup podmiotów wymaga pozytywnej reakcji
ustawodawcy. Nie jest ona bowiem spowodowana zasadą niepodzielności składki, lecz brakiem indywidualizacji
ekonomicznego ciężaru świadczenia w odniesieniu do ustalania podstawy wymiaru składki tych osób.
Wyrok TK z 4.12.2018 r., P 12/17

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego podkreśla konieczność indywidualnego podejścia do wysokości składek na ubezpieczenie zdrowotne samozatrudnionych, uwzględniając ich sytuację ekonomiczną. Zasadność uiszczania składek w stałej wysokości wzbudza kontrowersje i wymaga analizy pod kątem sprawiedliwości społecznej.