Praca w szczególnych warunkach

Praca w warunkach szczególnych to praca, w której pracownik jest narażony na niekorzystne czynniki dla zdrowia, co może przyspieszać obniżenie wydolności organizmu. Prawo do emerytury w wieku niższym jest przywilejem, który wymaga specjalnego uzasadnienia. Czas pracy w tych warunkach nie zawsze oznacza efektywne wykonywanie obowiązków, a także uwzględnia pewne wyjątki, np. związane z okresem ciąży czy urlopem wychowawczym.

Tematyka: Praca w warunkach szczególnych, praca narażająca na czynniki szkodliwe, emerytura w niższym wieku, prawo do emerytury, branżowo-stanowiskowy charakter pracy, wyjątki od reguły

Praca w warunkach szczególnych to praca, w której pracownik w sposób znaczny jest narażony na
niekorzystne dla zdrowia czynniki, np.: hałas przekraczający dozwolone normy, zapylenie, opary chemiczne,
wysokie temperatury (zob. wyrok SN z 23.1.2018 r., III UK 22/17). Praca taka, świadczona stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy, przyczynia się do szybszego obniżenia
wydolności organizmu (zob. postanowienie SN z 19.3.2019 r., III UK 207/18). Związane z tym prawo do
emerytury w wieku niższym od powszechnego jest ściśle związane z szybszą utratą zdolności do
zarobkowania (zob. wyrok SN z 13.6.2018 r., III UK 89/17; wyrok SN z 18.4.2018 r., III UK 63/17; wyrok SN
z 21.2.2018 r., III UK 26/17; wyrok SN z 23.1.2018 r., III UK 24/17; wyrok SN z 24.6.2015 r., I UK 359/14, OSNP Nr
5/2017, poz. 60).
Prawo do uzyskania emerytury w wieku niższym, niż powszechny wiek emerytalny stanowi przywilej
i odstępstwo od zasady
Podkreśla się przy tym, że prawo do uzyskania emerytury w wieku niższym, niż powszechny wiek emerytalny stanowi
przywilej i odstępstwo od zasady, a zatem regulujące je przepisy należy wykładać w sposób gwarantujący
zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo (zob. wyrok SN z 12.4.2018 r., II UK 25/17). W związku z tym nie
jest dopuszczalne uwzględnianie przy ustaleniu okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, wymaganych do nabycia prawa do emerytury
w niższym wieku emerytalnym, innych równocześnie wykonywanych prac w ramach dobowej miary czasu pracy,
które nie oddziaływały szkodliwie na organizm pracownika. Od tej reguły istnieją odstępstwa. Pierwsze z nich dotyczy
sytuacji, gdy inne równocześnie wykonywane prace stanowią integralną część większej całości dającej się
zakwalifikować pod określoną pozycję załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z 7.2.1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8,
poz. 43; dalej jako: WiekEmerytR). Drugie odstępstwo dotyczy przypadków, gdy czynności wykonywane
w warunkach nienarażających na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia mają charakter incydentalny,
krótkotrwały, uboczny (zob. postanowienie SN z 19.12.2018 r. III UK 74/18; wyrok SN z 5.12.2017 r., II UK 574/16;
wyrok SN z 2.3.2017 r., I UK 112/16; wyrok SN z 10.6.2014 r., III UK 171/13; wyrok SN z 12.4.2012 r., II UK 233/11,
OSNP Nr 7-8/2013, poz. 86).
Czas pracy w szczególnych warunkach
Podkreślić należy, że czasem pracy w szczególnych warunkach nie jest czas, w którym praca ta jest
wykonywana efektywnie, lecz czas, w którym pracownik pozostaje w gotowości do świadczenia pracy tego
rodzaju (zob. wyrok SN z 11.4.2018 r., II UK 20/17). Wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze są też
niektóre przerwy w pracy spowodowane różnymi przyczynami, czy to leżącymi po stronie pracodawcy, czy
wynikającymi z przepisów, ponieważ w treści pojęcia "wykonywanie pracy" mieszczą się także usprawiedliwione
nieobecności w pracy m.in.: czas krótkotrwałych, koniecznych szkoleń pracownika czy okres urlopu
wypoczynkowego. Natomiast okres pełnienia funkcji związkowej, w którym pracownik zatrudniony w szczególnych
warunkach zwolniony był z obowiązku świadczenia pracy, nie jest wliczany (zob. wyrok SN z 5.3.2015 r., III UK
131/14).
Wyjątkiem od zasady zakwalifikowania do okresu pracy w szczególnych warunkach okresów pracy
faktycznie świadczonej przez pracownika są również okresy niewykonywania pracy przez pracownicę
z powodu niezdolności do pracy związanej z ciążą oraz okresów urlopu macierzyńskiego po urodzeniu
dziecka (zob. wyrok SN z 1.10.2014 r., I UK 51/14; wyrok SN z 5.11.2012 r., II UK 82/12, OSNP Nr 19-202013, poz.
230). Przyjmuje się, że wyjątek ten nie obejmuje czasu przeniesienia pracownicy na podstawie art. 179 KP do
wykonywania innej pracy z powodu ciąży (zob. wyrok SN z 7.10.2014 r., I UK 51/14), nawet gdy pracownica po
zakończeniu okresu ochronnego powraca do poprzedniego zatrudnienia w szczególnych warunkach (zob.
postanowienie SN z 25.7.2018 r., I UK 342/17). W orzecznictwie powstała rozbieżność co do możliwości zaliczania
urlopu wychowawczego do okresu pracy w szczególnych warunkach. Linię orzeczniczą podkreślającą, że okres
niewykonywania pracy podczas urlopu wychowawczego nie wpływa na szybszą utratę zdolności pracownika do
zarobkowania (zob. wyrok SN z 19.4.2016 r., II UK 193/15; wyrok SN z 4.9.2014 r., I UK 6/14; wyrok SN
z 24.10.2013 r., II UK 127/13, OSNP Nr 1/2015, poz. 14), przełamał wyrok, w którym uznano, iż okres urlopu
wychowawczego, który bezpośrednio poprzedza faktyczne wykonywanie pracy w szczególnych warunkach i po
którym bezpośrednio następuje faktyczne wykonywanie pracy w szczególnych warunkach, zalicza się do okresu
pracy w szczególnych warunkach (zob. wyrok SN z 26.4.2017 r., I UK 192/16).
Charakter branżowo-stanowiskowy

Wyodrębnienie prac w szczególnych warunkach uzasadniających nabycie prawa do emerytury w obniżonym wieku
emerytalnym ma zasadniczo charakter branżowo-stanowiskowy. Usystematyzowanie prac o znacznej szkodliwości
dla zdrowia i uciążliwości w oddzielnych działach oraz przypisanie poszczególnych stanowisk pracy do odrębnych
gałęzi gospodarki nie jest przypadkowe. Konkretne stanowisko jest narażone na ekspozycję czynników szkodliwych
w stopniu mniejszym lub większym w zależności od tego, w którym dziale gospodarki jest umiejscowione (zob. wyrok
SN z 27.6.2018 r., I UK 168/17; wyrok SN z 8.11.2017 r., III UK 210/16). Dlatego konieczny jest bezpośredni związek
wykonywanej pracy z procesem technologicznym właściwym dla danego działu gospodarki. W konsekwencji nie
można dowolnie wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie zostały one przypisane
w WiekEmerytR (zob. postanowienie SN z 31.1.2019 r., I UK 23/18; postanowienie SN z 23.1.2019 r., III UK 107/18;
postanowienie SN z 12.12.2018 r., III UK 68/18; wyrok SN z 27.6.2018 r., I UK 168/17; wyrok SN z 19.4.2018 r., I UK
86/17; wyrok SN z 7.3.2018 r. I UK 15/17; wyrok SN z 8.11.2017 r., III UK 210/16; wyrok SN z 17.5.2017 r., III UK
122/16; wyrok SN z 13.7.2016 r., I UK 218/15). Zasada branżowo-stanowiskowego charakteru wyodrębnienia
prac w szczególnych warunkach nie ma charakteru absolutnego i w szczególnych okolicznościach sprawy
można od niej odstąpić (zob. wyrok SN z 5.5.2016 r., III UK 121/15). Dlatego, jeśli stopień szkodliwości lub
uciążliwości danego rodzaju pracy nie wykazuje żadnych różnic w zależności od branży, w której jest ona
wykonywana, brak jest podstaw do zanegowania świadczenia jej w warunkach szczególnych tylko dlatego,
że w załączniku do WiekEmerytR została przyporządkowana do innego działu przemysłu (zob. wyrok SN
z 27.6.2018 r., I UK 178/17; wyrok SN z 21.2.2018 r., III UK 26/17). Jeżeli bowiem pracownik w ramach swoich
obowiązków stale i w pełnym wymiarze czasu pracy narażony był na działanie tych samych czynników, na które
narażeni byli pracownicy innego działu, w ramach którego takie same prace zaliczane są do pracy w szczególnych
warunkach, to zróżnicowanie tych stanowisk pracy musiałoby być uznane za naruszające zasadę równości
w zakresie uprawnień do ubezpieczenia społecznego pracowników wykonujących taką samą pracę (zob. wyrok SN
z 18.4.2018 r., II UK 64/17; wyrok SN z 6.3.2018 r., II UK 714/16; wyrok SN z 13.12.2016 r. III UK 40/16). Zatem
parametrami porównawczymi stopnia uciążliwości pracy są czynniki ryzyka charakterystyczne dla danej pracy
uznanej za pracę w szczególnych warunkach (zob. wyrok SN z 11.12.2018 r., II UK 409/17).
W przypadku sporu o kwalifikację danego stanowiska decydujące znaczenie ma nie treść umowy o pracę, protokołu
weryfikacyjnego, treść opinii naukowo-technicznej, typ obsługiwanego urządzenia, lecz rodzaj faktycznie
wykonywanej pracy (zob. postanowienie SN z 31.1.2019 r., I UK 22/18; wyrok SN z 13.11.2018 r., II UK 353/17;
wyrok SN z 18.3.2015 r., I UK 280/14). Sąd nie jest również w żaden sposób związany oceną charakteru zatrudnienia
pracownika dokonaną przez pracodawcę w wystawionym pracownikowi świadectwie wykonywania pracy
w szczególnych warunkach (zob. postanowienie SN z 19.9.2018 r., I UK 374/17; postanowienie SN z 27.6.2018 r.,
I UK 325/17; wyrok SN z 15.5.2018 r., II UK 120/17). Warto wyjaśnić, że zarządzenia resortowe i będące ich
załącznikami resortowe wykazy stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach mają
jedynie informacyjny, techniczno-porządkujący, uściślający charakter i jako takie mogą mieć znaczenie wyłącznie
w sferze dowodowej dla identyfikacji stanowiska pracy jako stanowiska pracy w szczególnych warunkach (zob.
postanowienie SN z 4.7.2018 r., I UK 330/17; postanowienie SN z 8.3.2018 r., II UK 80/17; wyrok SN z 7.12.2016 r.,
II UK 481/15). Również wyrok sądu pracy ustalający zatrudnienie pracownika w warunkach szczególnych nie ma
mocy wiążącej w postępowaniu w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych, jest jednak dokumentem urzędowym
korzystającym z domniemania prawdziwości i jego treść stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo
zaświadczone, a więc pracy w warunkach szczególnych w oznaczonym okresie oraz tego, że sąd pracy w określony
sposób ustalił i ocenił fakty i moc dowodową poszczególnych dowodów. Domniemanie to jest domniemaniem
wzruszalnym a ciężar jego obalenia, spoczywa na tej stronie, która zaprzecza prawdziwości dokumentu (zob. wyrok
SN z 6.12.2017 r., III UK 281/16).

Wyodrębnienie prac w szczególnych warunkach uzasadniających nabycie prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym ma charakter branżowo-stanowiskowy. Decydujący jest rodzaj faktycznie wykonywanej pracy, a nie dokumenty czy opinie. Istnieją pewne wyjątki od reguły, które można uznać w specjalnych okolicznościach.