Ustalenie stopnia i okresu niezdolności do pracy w sprawie o rentę

Zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, niezdolność do pracy oznacza utratę zdolności do wykonywania zarobkowej pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu. Orzecznictwo podkreśla konieczność uwzględnienia zarówno kryterium biologicznego, jak i ekonomicznego przy ocenie całkowitej niezdolności do pracy. Wyjaśnienie pojęcia 'pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji' wymaga uwzględnienia zarówno kwalifikacji formalnych, jak i rzeczywistych.

Tematyka: niezdolność do pracy, renta, zdolność do pracy, kwalifikacje zawodowe, orzecznictwo, zdrowie, rehabilitacja, wiedza i umiejętności, renta socjalna, procedura prawna

Zgodnie z art. 12 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t. j.:
Dz.U. z 2018 r. poz. 1270, dalej jako: EmRentyFUSU) niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba,
która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności
organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Przy czym całkowicie
niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, zaś częściowo
taka, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji
(zob. wyr. SA w Poznaniu z 31.10.2018 r., III AUa 932/17).
Przesłanka niezdolności do jakiejkolwiek pracy odnosi się do każdego zatrudnienia w innych warunkach niż
specjalnie stworzone na stanowiskach pracy odpowiednio przystosowanych do stopnia i charakteru naruszenia
sprawności organizmu (zob. wyr. SN z 1.3.2018 r., I UK 570/16; wyr. SN z 4.7.2013 r., II UK 403/12).
W orzecznictwie podkreśla się, że dokonując analizy pojęcia „całkowita niezdolność do pracy" należy brać pod uwagę
zarówno kryterium biologiczne – stan organizmu dotkniętego schorzeniami naruszającymi jego sprawność w stopniu
powodującym całkowitą niezdolność do jakiejkolwiek pracy, jak i ekonomiczne, czyli całkowitą utratę zdolności do
zarobkowania wykonywaniem jakiejkolwiek pracy (zob. wyr. SA w Poznaniu z 25.7.2018 r., III AUa 614/17; wyr. SN
z 17.4.2018 r., I UK 85/17). Dopiero koniunkcja tych dwóch elementów pozwala na uznanie danej osoby za niezdolną
do pracy. W konsekwencji nie oznacza niezdolności do pracy niemożność wykonywania zatrudnienia spowodowana
innymi przyczynami niż naruszenie sprawności organizmu i nie jest ową niezdolnością biologiczny stan kalectwa lub
choroby nieimplikujący wskazanych wyłączeń lub ograniczeń w świadczeniu pracy (zob. wyr. SN z 2.2.2017 r., II UK
229/16; wyr. SN z 29.11.2016 r., II UK 426/15; wyr. SN z 12.5.2016 r., III UK 143/15).
Wyjaśnienie treści pojęcia „pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji", o którym mowa w art. 12
ust. 3 EmRentyFUSU, wymaga uwzględnienia zarówno kwalifikacji formalnych – zakresu i rodzaju
przygotowania zawodowego udokumentowanego świadectwami, dyplomami, zaświadczeniami, jak
i kwalifikacji rzeczywistych, czyli wiedzy i umiejętności faktycznych, wynikających ze zdobytego
doświadczenia zawodowego (zob. wyr. SN z 7.2.2017 r., II UK 675/15; wyr. SN z 2.12.2014 r., I UK 159/14).
Chodzi o spektrum różnych stanowisk pracy odpowiadających kwalifikacjom ubezpieczonego. Jedno miejsce pracy
i stanowisko pracy z reguły nie będzie wypełniało zakresu pojęcia pracy zgodnej z poziomem posiadanych
kwalifikacji (zob. wyr. SN z 12.12.2018 r., III UK 199/17). Przy czym przy ocenie niezdolności do pracy dla celów
rentowych, bardziej istotne są kwalifikacje rzeczywiste, gdyż ocena ta sprowadza się do stwierdzenia, w jakim
stopniu wiedza i umiejętności, którymi dysponuje ubezpieczony, mogą być wykorzystane przez niego w pracy mimo
zaistniałych ograniczeń sprawności organizmu (zob. wyr. SA w Szczecinie z 13.9.2018 r., III AUa 160/17; wyr. SN
z 15.3.2018 r., III UK 45/17; wyr. SN z 7.9.2017 r., III UK 200/16; wyr. SN z 10.8.2016 r., III UK 221/15, OSNP Nr
1/2018, poz. 9). Ratio legis wyodrębnienia tej przesłanki stanowi wyeliminowanie sytuacji, w których ubezpieczeni
o wyższych kwalifikacjach po utracie zdolności do ich zarobkowego wykorzystania zmuszeni byliby podjąć pracę
niżej kwalifikowaną, do której zachowali zdolność, wobec braku środków do życia. Ubezpieczony może być uznany
za częściowo niezdolnego do pracy, gdy zachował zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, lecz jednocześnie
utracił w znacznym stopniu zdolność do pracy, do której posiada kwalifikacje (zob. wyr. SA w Poznaniu z 31.10.2018
r., III AUa 2439/16).
Przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania
zdolności do pracy uwzględnia się stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia
niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji; możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub
podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter
dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne (zob. wyr. SN
z 29.6.2017 r., III UK 170/16; wyr. SN z 4.8.2016 r., III UK 195/15; wyr. SN z 9.6.2016 r., III UK 149/15; wyr. SN
z 21.4.2015 r., I UK 308/14). Pojęcie niezdolności należy więc wykładać przez pryzmat wiedzy i umiejętności
ubezpieczonego, których możliwość wykorzystania uległa deprecjacji na skutek zaistniałych ograniczeń sprawności
organizmu (zob. wyr. SA w Lublinie z 5.3.2019 r., III AUa 875/18; wyr. SA w Szczecinie z 31.1.2019 r., III AUa
409/18; wyr. SN z 7.9.2017 r., III UK 200/16). W rezultacie utrata zdolności do pracy nie może być utożsamiana
z niezdolnością do wykonywania ostatniego z dotychczasowych zatrudnień, jeżeli pracownik może podjąć prace
zgodne z poziomem posiadanych kwalifikacji (zob. wyr. SN z 26.7.2017 r., I UK 313/16). Należy więc podkreślić, że
o ile niezdolność do wykonywania pracy dotychczasowej jest warunkiem koniecznym ustalenia prawa do renty
z tytułu niezdolności do pracy, to nie jest warunkiem wystarczającym, jeżeli wiek, poziom wykształcenia
i predyspozycje psychofizyczne usprawiedliwiają rokowanie, że mimo upośledzenia organizmu możliwe jest podjęcie
innej pracy w tym samym zawodzie albo po przekwalifikowaniu zawodowym (zob. wyr. SN z 7.9.2017 r., III UK
200/16; wyr. SN z 26.4.2017 r., I UK 191/16; wyr. SN z 4.8.2016 r., III UK 195/15).

Niezdolność do pracy orzeka się co do zasady na okres nie dłuższy niż 5 lat, natomiast na okres dłuższy wówczas,
gdy według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu (zob. wyr.
SN z 19.4.2017 r., I UK 151/16). Orzeczenie o niezdolności do pracy na okres dłuższy niż 5 lat nie jest jednak
orzeczeniem stwierdzającym tę niezdolność na zawsze, lecz tylko prognozą, zgodną ze stanem wiedzy
medycznej, że wcześniej nie zajdą zmiany zdrowia badanego, uzasadniające zmianę oceny niezdolności do
pracy (zob. wyr. SA w Krakowie z 20.9.2018 r., III AUa 1552/16). Okres dłuższy niż 5 lat to każdy okres
przekraczający tę miarę, jednak zawsze okres zamknięty (zob. wyr. SN z 2.3.2017 r., I UK 100/16).
O niezdolności do pracy nie decydują lekarze leczący, gdyż chodzi tu o ocenę niezdolności do pracy w prawnym
rozumieniu, podejmowaną w trybie określonej procedury i przez odpowiednie organy (zob. wyr. SA w Lublinie
z 8.8.2018 r., III AUa 25/18). W sprawie o rentę socjalną ograniczenie samodzielności sądu w zakresie dokonywania
ustaleń wymagających wiadomości specjalnych obejmuje ocenę etiologii, momentu powstania, aktualnego stopnia
nasilenia diagnozowanych schorzeń, ich wzajemnych powiązań i wpływu na możliwość świadczenia pracy
zarobkowej. Sąd nie ma kompetencji do samodzielnego ustalania, czy równoczesne występowanie u danej osoby
licznych dolegliwości zdrowotnych powoduje całkowitą niezdolność do pracy z tej tylko przyczyny, że jego zdaniem,
charakter i zaawansowanie poszczególnych schorzeń nie daje podstaw do przyjęcia tej postaci niezdolności do
pracy. Do kompleksowej analizy stanu zdrowia strony niezbędne jest zasięgnięcie opinii biegłego lub biegłych (zob.
post. SN z 27.9.2018 r., I UK 399/17; wyr. SN z 24.1.2018 r., I UK 524/16; wyr. SN z 8.9.2015 r., I UK 430/14; wyr.
SN z 27.11.2014 r., III UK 37/14; wyr. SN z 20.11.2014 r., I UK 134/14; wyr. SN z 6.12.2012 r., I UK 325/12). Jednak
ostateczna ocena, czy ubezpieczony jest częściowo niezdolny do pracy musi uwzględniać także i inne elementy i ma
charakter prawny, stanowiąc subsumcję stanu faktycznego do norm prawnych, wobec czego może jej dokonać
wyłącznie sąd, a nie biegły (zob. wyr. SN z 2.12.2014 r., I UK 159/14).
Warto podkreślić, że niepełnosprawność nie jest odpowiednikiem niezdolności do pracy rozumianej jako utrata
zdolności do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i brak rokowań co do odzyskania
zdolności do pracy po przekwalifikowaniu, gdyż zdefiniowana została jako spowodowana naruszeniem sprawności
organizmu niezdolność do wypełniania ról społecznych (zob. wyr. SN z 24.5.2016 r., III UK 145/15). Skutkiem
niezdolności do wypełniania ról społecznych może być, ale nie musi, niezdolność do pracy (zob. wyr. SN z 8.8.2018
r., I UK 228/17; wyr. SN z 8.8.2018 r., I UK 228/17; wyr. SN z 14.12.2017 r., II UK 629/16).
Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy samego prawa po spełnieniu przez
uprawnionego wszystkich przesłanek jego nabycia. W przypadku prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy
określa je co do zasady art. 57 EmRentyFUSU. Obejmują one ustalenie stanu zdrowia ubezpieczonego i ocenę, czy
pozostaje niezdolny do pracy, a także, czy przyznanie świadczenia możliwe jest z uwagi na staż ubezpieczeniowy
(zob. post. SN z 19.12.2018 r., I UK 496/17; post. SN z 18.11.2016 r., I UZ 42/16; wyr. SN z 1.3.2016 r., I UK 60/15).
Wśród przesłanek warunkujących prawo do renty zawartych w art. 57 ust. 1 EmRentyFUSU nie został wymieniony
stopień niezdolności do pracy, bowiem nie wpływa on na ukształtowanie tego prawa, a na ukształtowanie wysokości
świadczenia rentowego (zob. post. SN z 6.3.2018 r., II UZ 4/18; post. SN z 27.7.2017 r., II UZ 32/17).
Wymienione w tekście orzeczenia SN bez podanego miejsca publikacji są dostępne na stronie internetowej:
www.sn.pl, a sądów apelacyjnych na: orzeczenia.ms.gov.pl

Niezdolność do pracy jest orzekana na okres do 5 lat, a dłuższy jedynie w przypadku braku rokowań odzyskania zdolności do pracy. Ostateczną ocenę niezdolności do pracy podejmuje sąd, uwzględniając wiele czynników, m.in. stopień naruszenia sprawności organizmu i predyspozycje psychofizyczne.