Finansowanie świadczeń dla pracowników z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych – przesłanki stosowania i braku obowiązku stosowania kryterium socjalnego

Obowiązek pracodawcy zaspokajania potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych pracowników wynika z prawa pracy. Regulacje dotyczące funduszu świadczeń socjalnych określają zakres usług świadczonych na rzecz pracowników. Istnieje duża swoboda w dookreśleniu kryteriów przyznawania świadczeń, choć ich finansowanie musi być zgodne z przepisami ustawy.

Tematyka: fundusz świadczeń socjalnych, zakładowy fundusz, kryterium socjalne, świadczenia pracownicze, ulgi socjalne, regulamin funduszu, orzecznictwo sądowe, finansowanie świadczeń, wymogi prawne

Obowiązek pracodawcy zaspokajania w miarę możliwości i warunków potrzeb bytowych, socjalnych
i kulturalnych pracowników jest jedną z podstawowych zasad prawa pracy (zob. wyrok SA w Szczecinie
z 8.6.2017 r., III AUa 616/16; wyrok SA w Szczecinie 31.5.2017 r., III AUa 812/16). Reguły zaspokajania potrzeb
socjalnych pracowników zostały sprecyzowane w ustawie z 4.3.1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych (t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1316 ze zm.; dalej jako: FundŚwSocjU). Zgodnie z art. 2 ust. 1
FundŚwSocjU działalność socjalna oznacza usługi świadczone przez pracodawcę na rzecz różnych form
krajowego wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, udzielanie pomocy
materialnej-rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na
warunkach określonych umową (zob. wyrok SN z 6.2.2008 r., II PK 156/07, OSNP 2009, Nr 7-8, poz. 96).
Z funduszu nie mogą być zatem finansowane świadczenia przyznane pracownikom w związku z ich
zatrudnieniem w określonej firmie takie jak: polisy ubezpieczeniowe, zakwaterowanie, dowóz do pracy,
wyżywienie czy składki na ubezpieczenie społeczne (zob. wyrok SA w Poznaniu z 21.5.2015 r., III AUa 483/13).
Chociaż geneza funduszu świadczeń socjalnych wskazuje, że instytucja ta miała przyczynić się zaspokajania potrzeb
materialnych i bytowych pracowników, nigdy nie wiązano jej wyłącznie z zapewnieniem podstawowej egzystencji
i udzielaniem pomocy jedynie najuboższym pracownikom. Poziom świadczeń jest bardzo zróżnicowany w różnych
zakładach pracy, podobnie jak potrzeby osób korzystających z jego zasobów, występuje również duża swoboda
dookreślenia ustawowych kryteriów przyznawania świadczeń (zob. wyrok SA w Poznaniu z 20.7.2016 r. III AUa
1726/15). Na mocy art. 8 ust. 2 FundŚwSocjU zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń
finansowanych z Funduszu, z uwzględnieniem ust. 1, oraz zasady przeznaczania środków funduszu na
poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej określa pracodawca w regulaminie, który stanowi źródło
prawa pracy na podstawie art. 9 KP (zob. wyrok SN z 23.10.2008 r., II PK 74/08; wyrok SN z 20.8. 2001 r., I PKN
579/00, OSNAPiUS 2003, Nr 14, poz. 331). Stosownie do art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU p rzyznawanie ulgowych
usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej
i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Wskazane kryteria socjalne w procesie redystrybucji
środków funduszu nie konkurują ze sobą, ich relacja polega na wzajemnym uzupełnianiu się (zob. wyrok SA w Łodzi
z 22.6.2018 r., III AUa 237/18). To czy ważny lub najważniejszy jest jeden lub dwa z nich, zasadniczo należy do
natury udzielanego świadczenia (zob. wyrok SN z 18.2.2016 r., II UK 37/15, OSNP 2017, Nr 9, poz. 115).
W orzecznictwie początkowo dominował pogląd, że pracodawca nie może ustalić w regulaminie warunków
korzystania przez osoby uprawnione z usług i świadczeń finansowanych z funduszu według wybranych przez siebie
kryteriów, z pominięciem naczelnej zasady wyrażonej w art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU, czyli uzależnienia przyznawania
ulgowych usług i świadczeń oraz wysokości dopłat z funduszu wyłącznie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej
osoby uprawnionej. Akcentowano sprzeczność z FundŚwSocjU wydatkowania środków funduszu z pominięciem tzw.
kryterium socjalnego (zob. wyrok SN z 16.9.2009 r., I UK 121/09, OSNP 2011, Nr 9-10, poz. 133; wyrok SN
z 6.2.2008 r., II PK 156/07, OSNP 2009, Nr 7-8, poz. 96; wyrok SN z 16.8. 2005 r., I PK 12/05, OSNP 2006, Nr 11-
12, poz. 182; wyrok SN z 25.8. 2004 r., I PK 22/03, OSNP 2005, Nr 6, poz. 80) poprzez przyznawanie ulgowych
usług i świadczeń z funduszu ogółowi zatrudnionych w tej samej wysokości, według zasady "każdemu po równo"
(zob. wyrok SN z 20.8.2001 r., I PKN 579/00, OSNP 2003, Nr 14, poz. 331). Założeniem FundŚwSocjU jest bowiem
podział środków tego funduszu między uprawnionych według kryterium socjalnego, co wyklucza zasadę równości
(zob. wyrok SN z 20.6.2012 r., I UK 140/12). W rezultacie przyjmowano, że świadczenia wypłacone przez
pracodawcę z pominięciem tego kryterium nie mogą być ocenione w sensie prawnym jako świadczenia socjalne i nie
mogą korzystać z uprawnień przyznanych tym świadczeniom przez system ubezpieczeń społecznych (zob. wyrok SN
z 20.6.2012 r., I UK 140/12, OSNP 2013, Nr 13-14, poz. 160). Wskazywano też, że pracodawca, naruszając przepisy
FundŚwSocjU przez wydatkowanie środków Funduszu bez zachowania kryterium socjalnego, narusza równocześnie
zasady współżycia społecznego oraz działa niezgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tych środków,
gdyż są one uwzględnione w przepisach ustawy. Ponieważ na zasady współżycia społecznego nie może powoływać
się ten, kto sam te zasady narusza, to w takim przypadku pracodawca nie może powoływać się na klauzule
generalne zawarte w art. 8 KP (zob. wyrok SN z 25.8.2004 r., I PK 22/03; wyrok SN z 6.3.1998 r., I PKN 552/97,
OSNAPiUS 1999, Nr 4, poz. 124; wyrok SN z 7.1.1997 r., I PKN 55/96, OSNAPiUS 1997, Nr 16, poz. 290).
Przełomem było orzeczenie SN, w którym zwrócono uwagę na fakt, że art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU nie odnosi się
do całości działalności socjalnej w rozumieniu art. 2 pkt 1 FundŚwSocjU, a jedynie do ulgowych świadczeń
i usług. Regulamin może przewidywać wydatkowanie środków funduszu na inne cele mieszczące się

w ramach działalności socjalnej oraz ustalać inne zasady korzystania z tych świadczeń, np. powszechnej
dostępności na równych zasadach w zakresie imprez integracyjnych, takich jak pikniki czy tzw. "andrzejki" (zob.
wyrok SN z 23.10.2008 r., II PK 74/08), imprezy sportowe, kulturalne, wycieczki (zob. wyrok SA w Łodzi z 7.12.2016
r., III AUa 2208/15). Interpretacja taka znajduje uzasadnienie nie tylko w wyraźnym brzmieniu art. 8 ust. 1
FundŚwSocjU, ale wynika również z wykładni językowo-logicznej art. 8 ust. 2 FundŚwSocjU i wykładni funkcjonalnej
(zob. wyrok SN z 23.10.2008 r., II PK 74/08).
Podkreśla się, że zakładowy fundusz świadczeń socjalnych nie jest przeznaczony wyłącznie dla pracowników
pozostających w szczególnie trudnej sytuacji życiowej (zob. wyrok SN z 18.2.2016 r., II UK 37/15, OSNP 2017, Nr 9,
poz. 115). Pojęcie działalności socjalnej pracodawcy w rozumieniu FundŚwSocjU nie jest bowiem tożsame
z socjalną działalnością w ujęciu prawa publicznego oraz jest szersze od obowiązku zaspokajania socjalnych
potrzeb pracownika, o jakim mowa w art. 16 i art. 94 pkt 8 KP, a jej przejawy mogą być ukierunkowane nie
tylko na indywidualnego pracownika, ale także na większą liczbę uprawnionych. Wskazuje się jednak, że
odstąpienie od kryteriów socjalnych przyznawania świadczeń z funduszu powinno być wyjątkowe i mieć
przekonujące uzasadnienie (zob. wyrok SN z 10.7.2014 r., II UK 472/13, OSNP 2015, Nr 11, poz. 151).
Aktualnie za ugruntowany w orzecznictwie należy uznać pogląd, że kryterium socjalne, o którym mowa w art. 8
ust. 1 FundŚwSocjU odnosi się jedynie do przyznawania ulgowych świadczeń i usług, a nie dotyczy innych
świadczeń i usług, o których stanowi art. 2 ust. 1 FundŚwSocjU. Dlatego dystrybucja ulgowych świadczeń w postaci
dopłat do wczasów, talonów, kuponów podarunkowych, świadczeń rzeczowych czy dofinansowanie podręczników
szkolnych musi odpowiadać kryterium socjalnemu (zob. wyrok SA w Łodzi z 17.10.2017 r. III AUa 1406/16; wyrok SA
w Szczecinie z 8.6.2017 r., III AUa 627/16; wyrok SA w Łodzi z 25.10.2016 r., III AUa 1847/15; wyrok SN z 18.2.2016
r. II UK 37/15, wyrok SN z 8.1.2014 r., I UK 202/13; wyrok SN z 16.9.2009 r., I UK 121/09, OSNP 2011, Nr 9-10, poz.
133 i oraz z 8.5.2002 r., I PKN 267/01, OSNP 2004 Nr 6, poz. 99). Progi przyznawania poszczególnych świadczeń
z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych powinny realnie różnicować pracowników, nie mogą być tak ustalone,
by praktycznie wszyscy pracownicy znaleźli się w jednym progu i otrzymali to samo świadczenie. Ważne jest, by
kwoty świadczeń przyporządkowane do progów również były odpowiednio zróżnicowane (zob. wyrok SO w Zielonej
Górze z 4.4.2019 r., U 211/19; wyrok SA w Gdańsku z 12.4.2016 r., III AUa 1936/15; wyrok SA w Białymstoku
z 13.5.2015 r., II AUa 514/15).
Możliwe jest jednoczesne ustalenie odmiennych zasad korzystania z innych świadczeń, np. powszechnej
dostępności na równych zasadach w zakresie wycieczek, festynów, imprez sportowo-kulturalnych służących
wspólnym wyjazdom pracowników, ich rekreacji i konsolidacji załogi (zob. wyrok SA w Poznaniu z 11.7.2013 r., III
AUa 274/13; wyrok SA w Lublinie z 3.7.2013 r., III AUa 448/13; wyrok SA w Poznaniu z 26.3.2013 r. III AUa
1311/12). W orzecznictwie za świadczenia takie uznano również: dotację związaną z zawarciem związku
małżeńskiego, sfinansowanie kosztów szczepionki przeciwko grypie czy dofinansowanie do zajęć sportowych
w postaci karnetów. Stwierdzono bowiem, że trudno przyjąć, iż wobec niektórych pracowników pracodawca zakupiłby
szczepionki droższe/bardziej skuteczne, a dla innych tańsze, czy też dofinansowywałby karnety sportowe na
dłuższy/krótszy czas albo w zależności od konkretnej aktywności sportowej (zob. wyrok SA w Poznaniu z 8.10.2015
r., III AUa 39/15). W innych orzeczeniach podnosi się jednak, że sfinansowanie szczepienia przeciwko grypie w ogóle
nie stanowi świadczenia mieszczącego się w definicji działalności socjalnej, ponieważ jest to świadczenie
o charakterze prozdrowotnym, sanitarnym, ochronnym, a takie sfery działalności nie stanowią w żadnym razie
działalności socjalnej (zob. wyrok SA w Poznaniu z 15.3.2016 r., III AUa 432/15; wyrok SA w Poznaniu wyrok
z 17.6.2015 r.; III AUa 1767/14).
Wymienione w tekście orzeczenia SN bez podanego miejsca publikacji są dostępne na stronie internetowej:
www.sn.pl, a sądów powszechnych na: orzeczenia.ms.gov.pl

Orzecznictwo podkreśla znaczenie kryterium socjalnego przy przyznawaniu ulgowych świadczeń i usług z funduszu. Naruszenie tych zasad może skutkować brakiem korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych. Istnieje możliwość ustalania różnych zasad korzystania z innych świadczeń, jednak odstępstwa od kryteriów socjalnych powinny być wyjątkowe i uzasadnione.