Czy praca traktorzysty jest pracą w szczególnych warunkach?

Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, praca traktorzysty w rolnictwie w okresie obowiązywania rozporządzenia Rady Ministrów z 1956 r. nie jest uważana za pracę w szczególnych warunkach. Sprawa ta była przedmiotem analizy SN, który podjął decyzję, że praca traktorzysty nie spełnia kryteriów pracy w szczególnych warunkach określonych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Uchwała SN z 2019 r. stanowi istotny punkt w rozwoju orzecznictwa dotyczącego tego zagadnienia.

Tematyka: praca traktorzysty, rolnictwo, Sąd Najwyższy, szczególne warunki, emerytury, orzecznictwo, zatrudnienie, KategZatrR, EmRentyFUSU

Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 8.8.2019 r. (III UZP 3/19) - pracy traktorzysty
w rolnictwie wykonywanej w okresie obowiązywania rozporządzenia Rady Ministrów z 10.9.1956 r. w sprawie
zaliczania pracowników do kategorii zatrudnienia (Dz.U. z 1956 r. Nr 39 poz. 176 ze zm.; dalej jako:
KategZatrR), nie uważa się za okres zatrudnienia w szczególnych warunkach, o którym mowa w art. 184 ust.
1 pkt 1 w zw.u z art. 32 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(t.j.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 ze zm., dalej jako: EmRentyFUSU).
Stan faktyczny sprawy
Ubezpieczony ubiegał się o ustalenie jego pracy traktorzysty, jako pracy w szczególnych warunkach, ponieważ
EMRentyFUSU przewiduje z tego tytułu szczególne uprawnienia, m.in. nabycie prawa do wcześniejszej emerytury.
Ubezpieczony podnosił, że w czasie kiedy wykonywał pracę w rolnictwie obowiązywało KategZatrR, które zaliczało
ten zawód do grupy prac wykonywanych w warunkach szkodliwych dla zdrowia, co uprawniało do zaliczenia
jej do pierwszej kategorii zatrudnienia. Rozporządzenie Rady Ministrów z 10.9.1956 r. w sprawie zaliczania
pracowników do kategorii zatrudnienia obowiązywało bowiem od 18.9.1956 r. do 1.1.1980 r. Zgodnie z § 1 ust. 1 pkt
2 KategZatrR do pierwszej kategorii zatrudnienia zalicza się pewne prace wykonywane stale i w pełnym
wymiarze godzin obowiązującym w danym zawodzie, tj. prace wykonywane w warunkach szkodliwych dla
zdrowia wymienione w wykazie, stanowiącym załącznik do niniejszego rozporządzenia. W dziale XVII dot.
rolnictwa, wprost są wymienieni traktorzyści, zresztą jako jedyna grupa zawodowa z kategorii rolnictwo. Trudność
sprawy polegała jednak na tym, że należało się oprzeć się na trzech różnych rozporządzeniach jak i EmRentyFUSU
oraz dokonać wykładni niezbędnych przesłanek, które pozwalają uznać daną pracę za tzw. szczególną pracę.
Zgodnie zaś z przeważającą dotychczas linią orzeczniczą przyjmuje się, że praca traktorzysty w rolnictwie ani
w transporcie, choćby w „otoczeniu” rolnictwa, zwykle nie spełnia charakteru szczególnej pracy, ponadto
należy rozróżnić pracę traktorzysty od pracy kierowcy ciągnika.
Pytanie prawne
Sprawa okazała się na tyle skomplikowana, że trafiła do rozstrzygnięcia przed SN, któremu zostało postawione
następujące pytanie prawne: czy pracę kierowcy ciągnika (traktorzysty) w rolnictwie przypadającą w okresie
obowiązywania KategZatrR, wymienioną pod poz. 1 w dziale XVII w wykazie prac wykonywanych
w warunkach szkodliwych dla zdrowia, uprawniających do zaliczenia do pierwszej kategorii zatrudnienia
załączonym do tego rozporządzenia, uwzględnia się przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych
warunkach, o których mowa w art. 184 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 32 EmRentyFUSU, na podstawie § 19 ust.
2 rozporządzenia Rady Ministrów z 7.2.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43 ze zm., dalej jako:
WiekEmerytR) oraz § 9 rozporządzenia Rady Ministrów z 4.5.1979 r. w sprawie pierwszej kategorii
zatrudnienia (Dz.U. z 1979 r. Nr 13 ze zm.; dalej jako: PierwKatZatR) ?
Uchwała SN z 8.8.2019, III UZP 3/19
Sąd Najwyższy stwierdził, że pracy traktorzysty w rolnictwie wykonywanej w okresie obowiązywania
KategZatrR nie uważa się za okres zatrudnienia w szczególnych warunkach, o którym mowa w art. 184 ust. 1
pkt 1 w zw. z art. 32 EmRentyFUSU. Wprawdzie SN nie przedstawił jeszcze uzasadnienia swojej uchwały, jednak
na podstawie samej tezy można odnieść niniejszą uchwałę do stanowiska SN, które wyraził w wyroku z 25.1.2018, II
UK 666/16, jak i innych orzeczeń SN, wydawanych na gruncie podobnych stanów faktycznych i prawnych.
Sąd Najwyższy, możliwość uznania pracy traktorzysty jako pracy w szczególnych warunkach uzależnił bowiem od
specyfiki wykonywania tej pracy, tj. albo jako pracy w transporcie albo nie. Uszczegóławiając, SN wskazał, że nie
można twierdzić, że praca kierującego ciągnikiem jest zawsze pracą „w transporcie”, a wręcz, że taka praca
zasadniczo nie jest pracą „w transporcie”, gdyż kierujący niczego nie transportuje, lecz wykonuje za pomocą
ciągnika prace polowe. W konsekwencji należy więc odróżnić od pracy traktorzysty pracę kierującego ciągnikiem,
bowiem gdyby prace traktorzystów były szczególnym zatrudnieniem dla celów emerytalnych, to zapewne byłyby
wyraźnie zakwalifikowane przez ustawodawcę w WiekEmerytR i odpowiedni przepis znalazłby się w dziale X wykazu
A, dotyczącym rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego, tak jednak nie jest.
Stan prawny sprawy
Do emerytury w związku z pracą w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przez dniem wejścia
w życie EmRentyFUSU, odnosi się art. 184 ust. 1 pkt 1) EmRentyFUSU, który wskazuje, że ubezpieczonym

urodzonym po dniu 31.12.1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40
EmRentyFUSU, jeżeli w dniu wejścia w życie EmRentyFUSU osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do
emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz zgodnie z pkt 2) okres składkowy
i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 EmRentyFUSU.
W przedmiotowej sprawie powyższy przepis analizowano w związku z art. 32 EmRentyFUSU, który dotyczy z kolei
emerytury w wieku obniżonym dla zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
a w związku z wykonywaniem prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje
emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1 EmRentyFUSU, tj. 60 lat dla kobiet i co najmniej 65
lat dla mężczyzn. Mając jednak na uwadze, że do niniejszej sprawy należało zastosować § 19 ust. 2 WiekEmerytR,
dot. okresów pracy przed wejściem w życie WiekEmerytR, należało uznać, że przy ustalaniu okresów pracy,
o których mowa w § 2, uwzględnia się również okresy takiej pracy (służby), wykonywanej przed dniem wejścia
w życie KategZatrR, tak więc prace dotychczas zaliczone do pierwszej kategorii zatrudnienia w PierwKatZatR
uważa się za prace wykonywane w szczególnych warunkach. Uznanie zaś pracy za pracę w szczególnych
warunkach umożliwiałoby skorzystanie z nabycia prawa do emerytury. Sprawa była jeszcze o tyle bardziej
skomplikowana, że w myśl PierwKatZatR, pracownicy, którzy z tytułu zaliczenia ich pracy do pierwszej kategorii
zatrudnienia nabyli uprawnienia na podstawie przepisów obowiązujących przed dniem wejścia w życie PierwKatZatR
(zatem na podstawie przepisów KategZatrR, które obowiązywało od 18.9.1956 r. do 1.1.1980 r), powinni móc
skorzystać ze szczególnych uprawnień emerytalnych.
Sąd Najwyższy (II UK 666/16), powołując się na orzecznictwo w spornej kwestii (m.in. wyrok SN z 17.9.2007 r., III UK
51/07; wyrok SN z 5.5.2009 r., I UK 4/09; wyrok SN z 13.7.2016 r., I UK 218/15), stwierdził, że „w świetle przepisów
wykazu A, stanowiącego załącznik do KategZatrR, wyodrębnienie poszczególnych prac ma charakter stanowiskowo-
branżowy. Pod pozycjami zamieszczonymi w kolejnych działach wykazu wymieniono konkretne stanowiska
przypisane danym branżom, uznając je za prace w szczególnych warunkach, uprawniające do niższego wieku
emerytalnego. Przyporządkowanie danego rodzaju pracy do określonej branży ma istotne znaczenie dla jej
kwalifikacji jako pracy w szczególnych warunkach. Usystematyzowanie prac o znacznej szkodliwości i uciążliwości
i przypisanie ich do oddzielnych działów oraz poszczególnych stanowisk w ramach gałęzi gospodarki nie jest
przypadkowe, gdyż konkretne stanowisko narażone jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu mniejszym
lub większym w zależności od działu gospodarki, w którym zostało umiejscowione”. Wobec tego SN rozróżnił pracę
traktorzysty i kierowców ciągników, ze względu na inną specyfikę branży i zakres wykonywanych
obowiązków. Błędnym jest twierdzenie, że praca kierującego ciągnikiem jest zawsze pracą „w transporcie”, bowiem
dla uznania pracy kierowcy ciągnika za wykonywaną w warunkach szczególnych, istotne znaczenie ma zatem to, czy
była ona wykonywana w transporcie czy w ramach rolniczych prac polowych. Praca kierującego ciągnikiem rolniczym
zasadniczo nie jest pracą „w transporcie”, z tego powodu, że kierujący niczego nie transportuje, lecz wykonuje za
pomocą ciągnika prace polowe (np. sieje, orze, nawozi, spulchnia glebę itp.).
Istniała konieczność wydania uchwały przez SN, bowiem zdarza się, że sądy powszechne błędnie przyjmują, że
okresy pracy traktorzystów w rolnictwie mogą być uznane za okresy pracy kierowców ciągników, kombajnów
lub pojazdów gąsienicowych, zatrudnionych w transporcie (tego działu gospodarki dotyczy wykaz A dział VIII
poz. 3 WiekEmerytR) ze względu na takie same warunki pracy (zwiększony hałas, drgania itp.), w jakich
wykonywana jest praca polegająca na kierowaniu ciągnikiem rolniczym oraz powiązanie wykonywania prac polowych
z czynnościami transportowymi. Jest to niezasadne, ponieważ za pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz
o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia, a prace w narażeniu na te czynniki powinny być wykonywane stale
(codziennie) i w pełnym wymiarze czasu (8 h dziennie) - traktorzyści nie zawsze spełniają te przesłanki.
W konsekwencji pracy traktorzysty w rolnictwie wykonywanej w okresie obowiązywania KategZatrR nie uważa się za
okres zatrudnienia w szczególnych warunkach, o którym mowa w art. 184 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 32
EmRentyFUSU.
Uchwała SN z 8.8.2019 r., III UZP 3/19

Sąd Najwyższy w uchwale III UZP 3/19 stwierdził, że praca traktorzysty w rolnictwie nie kwalifikuje się jako praca w szczególnych warunkach. Decyzja ta opiera się na analizie przepisów dotyczących zatrudnienia w warunkach szkodliwych dla zdrowia oraz dotychczasowego orzecznictwa SN. Uchwała ta ma istotne znaczenie dla osób ubiegających się o wcześniejszą emeryturę na podstawie pracy w rolnictwie.