Termin początkowy wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy - niekonstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 25.9.2019 r. (SK 31/16) podjął kwestię terminu początkowej wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy, ustalając, że obecne rozwiązania są niezgodne z Konstytucją RP. Sprawa dotyczyła przypadku, w którym termin wypłaty renty był uzależniony od daty złożenia wniosku o inne świadczenie, a nie od momentu powstania niezdolności do pracy. Wyrok TK ma istotne konsekwencje dla ustalania terminów wypłat świadczeń z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Tematyka: Trybunał Konstytucyjny, renta z tytułu niezdolności do pracy, EmRentyFUSU, termin wypłaty świadczeń, ZUS, postępowanie administracyjne, wznowienie postępowania, niekonstytucyjność

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 25.9.2019 r. (SK 31/16) stwierdził, że art. 129 ust. 1 ustawy z 17.12.1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 ze zm., dalej
jako: EmRentyFUSU) w zakresie, w jakim – w sytuacji, gdy wniosek o przyznanie renty z tytułu niezdolności
do pracy został złożony przez ubezpieczonego w następstwie odmowy przyznania mu innego świadczenia,
związanego z czasową niesprawnością organizmu, ze względu na ustaloną niezdolność do pracy
uprawniającą do przyznania renty w trybie art. 57 ust. 1 EmRentyFUSU – termin początkowy wypłaty renty
z tytułu niezdolności do pracy określa na miesiąc, w którym złożono wniosek o jej przyznanie, a nie na
miesiąc, w którym złożono wniosek o przyznanie innego świadczenia, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w zw.
z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji RP. Wyrok TK dotyczy więc zasad (szczególnie terminu) przyznawania
prawa do wypłaty świadczeń z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. TK dokonał kontroli zgodności art. 129
ust. 1 EmRentyFUSU z art. 2, art. 31 ust. 3 oraz art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, a w konsekwencji uznał, że
w niektórych przypadkach niesłusznie, iż art. 129 ust. 1 EmRentyFUSU dotyczy terminu wypłaty świadczenia,
które wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do tych świadczeń, nie wcześniej jednak niż od
miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu.
Stan faktyczny sprawy
W związku z niezdolnością do pracy w latach 2010-2011 skarżący pobierał zasiłek chorobowy, przebywając na
zwolnieniu lekarskim. Również w 2011 r. skarżący wystąpił do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z wnioskiem
o przyznanie mu świadczenia rehabilitacyjnego. Wniosek został rozpatrzony negatywnie, ponieważ ZUS odmówił
skarżącemu prawa do tego świadczenia. Od powyższej decyzji skarżący odwołał się do sądu. W 2014 r. zapadł
wyrok w sprawie, oddalający roszczenie skarżącego, ze względu na niespełnienie przesłanek do świadczenia
rehabilitacyjnego, a to z powodu trwałej niezdolności do pracy skarżącego, stanowiącej podstawę do uzyskania
prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. W związku z powyższym w czerwcu 2014 r. skarżący złożył do ZUS
wniosek o przyznanie mu renty z tytułu niezdolności do pracy, jednak od 2011 r. (zatem od takiego terminu od
jakiego wnosił do ZUS-u o świadczenie rehabilitacyjne) – kierując się wyrokiem sądu. Organ rentowy odmówił
skarżącemu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, ponieważ niezdolność ta powstała po upływie 18 miesięcy
od ostatniego okresu ubezpieczenia. Skarżący odwołał się od decyzji do sądu ubezpieczeń społecznych, który
w 2015 r. zmienił decyzję ZUS-u, częściowo przyznając skarżącemu rację, bowiem przyznając mu rentę z tytułu
niezdolności do pracy, jednak od czerwca 2014 r. (tj. miesiąca, w którym został złożony wniosek o to świadczenie),
a nie od 2011 r. jak wnosił skarżący. Orzeczenie sądu uprawomocniło się dopiero w 2016 r. Od powyższego
rozstrzygnięcia została złożona apelacja, jednak została ona oddalona. W konsekwencji sprawa trafiła do TK.
Sprawa sprowadza się więc do tego, że renta została przyznana, jednak dopiero od miesiąca, w którym skarżący
złożył wniosek o jej przyznanie, a nie od momentu powstania uprawnienia – tj. niezdolności do pracy i jednocześnie
od dnia złożenia wniosku o świadczenie rehabilitacyjne. W przedmiotowym stanie sporne więc było ustawowe
sformułowanie „nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym złożono wniosek o przyznanie tego świadczenia”.
Skarga konstytucyjna
Skarżący zarzucił niezgodność art. 129 ust. 1 EmRentyFUSU z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 67 ust. 1 Konstytucji RP,
w zakresie, w jakim przyznaje prawo do wypłaty świadczenia – renty z tytułu niezdolności do pracy – poczynając od
dnia powstania do niego prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym złożono wniosek o przyznanie tego
świadczenia. Problem konstytucyjny sprowadza się więc do dopuszczalności określenia przez ustawodawcę
zwykłego terminu początkowego wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy wyłącznie na miesiąc, w którym
ubezpieczony złożył wniosek o przyznanie mu tego świadczenia.
Zdaniem skarżącego wprowadzenie normy uzależniającej wypłatę świadczenia od daty złożenia stosownego
wniosku, z pominięciem możliwości wypłaty również za okres wcześniejszy, o ile późniejsze złożenie wniosku
nastąpiło z powodu okoliczności, za które ubezpieczony nie ponosi odpowiedzialności, narusza konstytucyjną normę
wywodzoną z art. 2 Konstytucji RP, co do zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa.
Skarżący wskazywał również na niezgodność art. 129 ust. 1 EmRentyFUSU z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP,
przewidującym prawo obywatela do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy, ze względu na
swobodny i niedozwolony sposób kształtowania prawa do świadczeń. „O momencie, od którego można domagać się
wypłaty świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego, decyduje data złożenia wniosku, a nie data powstania
inwalidztwa i wynikająca z niego niezdolność do pracy. Konstytucja bowiem w sposób jednoznaczny wiąże prawo do
świadczenia z ubezpieczenia społecznego z powstaniem niezdolności do pracy, a nie z terminem złożenia wniosku.

Skarżący wskazuje, że złożenie przez niego wniosku dopiero po upływie 3 lat od powstania prawa do renty
w rozumieniu art. 100 ust. 1 w zw. z art. 57 EmRentyFUSU było wynikiem długotrwałych procesów sądowych
o ustalenie faktycznej daty rozwiązania stosunku pracy oraz o przyznanie mu zasiłku rehabilitacyjnego. Niezwłocznie
po prawomocnym zakończeniu ostatniego procesu Skarżący zwrócił się do ZUS o przyznanie renty z tytułu
niezdolności do pracy i wypłatę tego świadczenia począwszy od następnego dnia po rozwiązaniu jego stosunku
pracy”.
Stan prawny i w yrok TK
TK orzekł, że art. 129 ust. 1 EmRentyFUSU w zakresie, w jakim – w sytuacji, gdy wniosek o przyznanie renty
z tytułu niezdolności do pracy został złożony przez ubezpieczonego w następstwie odmowy przyznania mu
innego świadczenia, związanego z czasową niesprawnością organizmu, ze względu na ustaloną niezdolność
do pracy uprawniającą do przyznania renty w trybie art. 57 ust. 1 EmRentyFUSU – termin początkowy
wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy określa na miesiąc, w którym złożono wniosek o jej przyznanie,
a nie na miesiąc, w którym złożono wniosek o przyznanie innego świadczenia, jest niezgodny art. 67 ust. 1
w zw. z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji RP.
TK stwierdził, że choć Konstytucja pozostawia ustawie zwykłej określenie zakresu i form zabezpieczenia
społecznego to jednak swoboda tego wyboru nie jest nieograniczona. Skoro swoboda legislacyjna ograniczona jest
zakazem naruszania „istoty” prawa do zabezpieczenia społecznego to realizacja dotychczasowego brzmienia art.
129 ust. 1 EmRentyFUSU może w niektórych przypadkach prowadzić do skutków godzących w istotę prawa
gwarantowanego w art. 67 ust. 1 Konstytucji RP. „Prawdopodobne są bowiem sytuacje, w których – jak w przypadku
skarżącego – niezdolność do pracy (uprawniająca do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy) zostanie
ujawniona w toku postępowania o przyznanie świadczenia związanego z czasową niemożnością wykonywania pracy
(jak np. świadczenie rehabilitacyjne). Ubezpieczony, który – we własnym przeświadczeniu – jest czasowo niezdolny
do pracy (w skutek choroby lub wypadku), a który dąży do uzyskania świadczenia na czas niezbędny – jego zdaniem
– do przywrócenia ponownej sprawności organizmu, uznany zostaje jednak za niespełniającego przesłanki do
przyznania takiego świadczenia z powodu wykrytej u niego całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy, która –
z kolei – stanowi podstawę do przyznania mu renty w trybie art. 57 EmRentyFUSU. Zasady doświadczenia
życiowego i racjonalności wskazują, że dopiero w takiej sytuacji ubezpieczony – dysponując miarodajną dlań
informacją odnośnie do jego stanu zdrowia – składa wniosek o przyznanie mu renty z tytułu niezdolności do pracy.
Niemniej jednak – w razie potwierdzenia przez organ rentowy lub sąd ubezpieczeń społecznych powstania
niezdolności do pracy, uprawniającej do przyznania renty, już w czasie, gdy ubezpieczony ubiegał się o inne
świadczenie – renta będzie wypłacana dopiero od miesiąca, w którym złożono wniosek o jej przyznanie. Tym samym
ubezpieczony – mimo, że chronologicznie wcześniej uruchomił postępowanie przed organem rentowym, ale
w sprawie dotyczącej innego świadczenia, które nie zostało mu przyznane właśnie z powodu wykrytej niezdolności
do pracy – za cały okres poprzedzający złożenie przezeń wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy pozostaje
bez środków do utrzymania”.
W ocenie TK ograniczenie prawa do zabezpieczenia społecznego w postaci terminu początkowego wypłaty
renty z tytułu niezdolności do pracy jest nieproporcjonalnie duże w stosunku do osiąganych efektów,
bowiem ubezpieczony niezdolny do pracy zostaje całkowicie pozbawiony do świadczeń z FUS za pewien
okre s. Wobec tego TK uznał, że uregulowanie art. 129 ust. 1 EmRentyFUSU nie czyni zadość także postulatowi
proporcjonalności i w tym zakresie jest sprzeczne z zasadą sprawiedliwości społecznej oraz zasadą ochrony
zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa. „Na tej płaszczyźnie tym bardziej widoczne jest
zachwianie właściwych relacji pomiędzy wartością poświęcaną (zapewnienie środków finansowych osobie
pozbawionej zdolności do wykonywania pracy) i chronioną (jednolita zasada wypłaty świadczeń dla wszystkich
ubezpieczonych w reżimie ustawy emerytalno-rentowej)”.
Skutkiem wyroku Trybunału nie jest utrata mocy obowiązującej art. 129 ust. 1 EmRentyFUSU, a tylko
wyeliminowanie zakresu tego przepisu, który został wskazany w sentencji orzeczenia TK jako niekonstytucyjny.
W konsekwencji w sprawach na tle podobnego stanu faktycznego ZUS – przy określaniu terminu początkowego
wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy – obowiązany będzie przyjąć miesiąc, w którym ubezpieczony
złożył wniosek o przyznanie innego świadczenia, a został on załatwiony odmownie z uwagi na stwierdzoną
u ubezpieczonego niezdolność do pracy, kwalifikującą do przyznania mu renty na zasadzie art. 57 ust. 1
EmRentyFUSU. Mając na uwadze fakt, że orzeczenie TK o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową
lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe,
ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia
postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach
właściwych dla danego postępowania - wyrok TK stanowi dla ubezpieczonych podstawę do wznowienia
postępowania w zakresie dotyczącym terminu początkowego wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy
odpowiednio: a) o ile renta została przyznana na podstawie wyroku sądu ubezpieczeń społecznych wydanego
w następstwie odwołania ubezpieczonego od odmownej decyzji ZUS (jak miało to miejsce w przypadku skarżącego)
albo gdy przedmiotem odwołania uczyniono decyzję o przyznaniu renty w zakresie obejmującym termin początkowy

wypłaty tego świadczenia; b) o ile rentę przyznał ZUS, a ubezpieczony nie złożył od tej decyzji odwołania do sądu.
Ponadto, osoby, które nie mają możliwości wznowienia postępowania w trybie administracyjnym mogą skorzystać
z instytucji powództwa odszkodowawczego, o którym mowa w art. 4171 § 1 KC.
Wyrok TK z 25.9.2019 r., SK 31/16

Wyrok TK skutkował eliminacją zakresu art. 129 ust. 1 EmRentyFUSU, uznając go za niekonstytucyjny. Decyzja ta wymaga zmiany praktyk ZUS dotyczących terminów wypłaty renty z tytułu niezdolności do pracy. Ubezpieczeni mogą teraz ubiegać się o wznowienie postępowań w związku z ustalaniem terminu wypłaty renty na nowych zasadach.