Zadośćuczynienie za mobbing w wojsku

W publikacji omawiającej zadośćuczynienie za mobbing w wojsku analizowane są aspekty prawne dotyczące możliwości dochodzenia roszczeń przez żołnierzy zawodowych. Sąd Najwyższy podjął istotne decyzje odnośnie drogi postępowania w przypadkach mobbingu w służbie mundurowej, kwestionując możliwość żądania zadośćuczynienia na drodze cywilnej. Warto przyjrzeć się szczegółom rozstrzygnięć sądowych oraz konsekwencjom dla funkcjonariuszy wojskowych.

Tematyka: zadośćuczynienie, mobbing, wojsko, żołnierz zawodowy, Sąd Najwyższy, postępowanie cywilne, stosunek służbowy, prawo pracy

Wystąpienia w sprawach wynikających ze stosunku służbowego, z wyjątkiem spraw, co do których
przewidziana jest droga administracyjna, żołnierz zawodowy może wnosić tylko drogą służbową.
Systematyka ustawy z 11.9.2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 330 ze
zm.; dalej jako: ŻołZawSłużbaU), a także liczne odwołania do prawa pracy, nakazujące tylko posiłkowo
stosować normy prawa pracy, w tym art. 22 ust. 7 KP, który zasady prawa pracy, w tym obowiązki
pracodawcy i pracownika (w ramach których uregulowano mobbing), nakazuje odpowiednio stosować
jedynie do żołnierzy zawodowych pełniących zawodową służbę wojskową w instytucjach cywilnych, czy art.
56 KP, w którym ustawodawca wyraźnie oddzielił stosunek czynnej służby wojskowej od pracy zarobkowej
w ramach stosunku pracy, wskazywać mogą na brak możliwości żądania zadośćuczynienia na drodze
postępowania cywilnego – orzekł Sąd Najwyższy (V CZ 41/19).
Opis stanu faktycznego
Sprawa dotyczyła powództwa żołnierza zawodowego J.M. przeciwko Skarbowi Państwa-Jednostce Wojskowej Nr (...)
w B. i Wojskowemu Oddziałowi Gospodarczemu w (...) o zapłatę kwot zaległego wynagrodzenia, kosztów dojazdu,
ekwiwalentu mundurowego, odsetek od pożyczki, a także zadośćuczynienia z tytułu mobbingu.
Rozstrzygnięcie SO i SA
Wyrokiem Sąd Okręgowy odrzucił pozew J.M. w części obejmującej roszczenie o zasądzenie określonych kwot
tytułem zaległego wynagrodzenia, kosztów dojazdu do pracy, ekwiwalentu za należności mundurowe oraz odsetek
bankowych od zaciągniętej pożyczki, oraz oddalił powództwo o zasądzenie zadośćuczynienia z tytułu mobbingu.
Wyrok ten jednak został uchylony przez Sąd Apelacyjny, który tym samym przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu. Sąd Apelacyjny uznał, że dochodzone przez powoda roszczenia wynikają ze
stosunku pracowniczego, zatem sprawa ma charakter sprawy ze stosunku pracy, podlega rozpoznaniu
w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w składzie jednego
sędziego i dwóch ławników na podstawie art. 47 § 2 pkt 1 lit. c KPC.
Powyższy wyrok w całości zaskarżył zażaleniem pozwany Skarb Państwa, wnoszą o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania sądowi II instancji. Skarżący zarzucił, że stosunek łączący powoda z pozwanym
nie jest stosunkiem pracy, lecz stosunkiem z zakresu prawa administracyjnego, określanym jako stosunek służbowy,
odnoszący się do funkcjonariuszy. Roszczenia wynikające z takiego stosunku, w tym roszczenie o zadośćuczynienie,
nie należą zatem do drogi sądowej i podlegają rozpoznaniu w postępowaniu administracyjnym.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym zażalenia strony pozwanej Skarbu Państwa-Jednostki
Wojskowej Nr (...) w B. od wyroku Sądu Apelacyjnego oddalił zażalenie, pozostawiając rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania zażaleniowego orzeczeniu kończącemu postępowanie w sprawie. Identyfikując zakres zaskarżenia
Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżony wyrok odnosi się, bo tak by wynikało z uzasadnienia, do wyroku sądu I instancji
w całości. Ten zaś jak zauważył SN zawiera dwa rozstrzygnięcia, tj. postanowienie o odrzuceniu pozwu co do
roszczeń dotyczących wynagrodzenia i świadczeń o podobnym charakterze, oraz wyrok oddalający powództwo
w sprawie o zadośćuczynienie za mobbing. Postanowienie o odrzuceniu pozwu podlega zaskarżeniu zażaleniem,
a zażalenia takiego nie wniesiono. W konsekwencji zatem wyrok Sądu Apelacyjnego może dotyczyć jedynie
zaskarżonego apelacją rozstrzygnięcia o oddaleniu powództwa o zadośćuczynienie. Idąc tym tropem, skoro
postanowienie sądu II instancji o odrzuceniu pozwu podlega zaskarżeniu skargą kasacyjną (art. 398 1 KPC), a nie
zażaleniem na podstawie art. 3941 KPC, złożone w sprawie do Sądu Najwyższego zażalenie może zatem dotyczyć
tylko wyroku Sądu Apelacyjnego o określonym wyżej zakresie (zadośćuczynienia) i tak też należy je traktować,
pomimo użycia nieprecyzyjnego określenia „w całości”.
Przechodząc do meritum sprawy, SN wskazał, że w przypadku żołnierzy zawodowych wystąpienia w sprawach
wynikających ze stosunku służbowego, z wyjątkiem spraw wymienionych w ustawie (tj. spraw, co do których
przewidziana jest droga administracyjna) oraz przypadków określonych w innych przepisach ustawy, mogą być
wnoszone tylko drogą służbową. Systematyka ustawy, a także liczne odwołania do prawa pracy, nakazujące tylko
posiłkowo stosować normy prawa pracy, nakazuje odpowiednio stosować jedynie do żołnierzy zawodowych
pełniących zawodową służbę wojskową w instytucjach cywilnych, wskazywać mogą na brak możliwości żądania
zadośćuczynienia na drodze postępowania cywilnego. Powołując się przy tym na orzecznictwo sądowe SN
zaznaczył, że kwestię dopuszczalności drogi sądowej rozstrzygano w sprawach, dotyczących roszczeń materialnych,
odnoszących się jednak do wynagrodzenia lub świadczeń o zbliżonym charakterze, nie zaś do zadośćuczynienia.

Regulacja mobbingu w art. 943 KP posługuje się terminologią właściwą dla stosunku pracy, a zatem nie dla
stosunku, w którym istnieje ścisłe i daleko idące podporządkowanie osobiste, tak jak jest to w przypadku
żołnierzy. Sąd jednak nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ
administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały
się w tej sprawie za niewłaściwe. Z uzasadnienia wydanych w sprawie orzeczeń nie wynika, jak wskazuje SN, czy
warunek, o którym mowa został spełniony, ani to, czy droga służbowa i ewentualna skarga do sądu
administracyjnego umożliwi dochodzenie tak sformułowanego roszczenia. W tej sytuacji, Sąd Najwyższy uznał, że
należało uznać za trafne uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do wyjaśnienia tych kwestii we właściwym
postępowaniu.
Orzeczenie Sądu Najwyższego dotyka palącej i niestety dotykającej wielu funkcjonariuszy kwestii mobbingu
w służbie mundurowej i zasadniczego braku możliwości dochodzenia roszczeń z tego tytułu na drodze postępowania
cywilnego. Dlatego słusznie, nie przesądzając kierunku rozstrzygnięcia, Sąd Najwyższy podkreślił, że chociaż zakaz
stosowania mobbingu jest właściwy dla prawa pracy, nie można godzić się na brak reakcji ze strony wymiaru
sprawiedliwości na działania, które dotyczą żołnierza zawodowego lub są skierowane przeciwko niemu, a polegają
na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu żołnierza, wywołują u niego zaniżoną ocenę przydatności
zawodowej, powodują lub mają na celu poniżenie czy ośmieszenie żołnierza, izolowanie go lub wyeliminowanie
z zespołu współpracowników. Mobbing dotyczy bowiem nie tylko „cywilnej” części społeczeństwa, ale również służb
mundurowych; co więcej, tam często znajduje wyraz w nasilonej postaci. Niewątpliwie więc należy postulować, aby
obowiązek przeciwdziałania mobbingowi i dyskryminacji wynikał z ustaw co do poszczególnych służb, a wewnętrzne
postępowania zapewniały niezależność i bezstronność organu wyjaśniającego sprawę.
Należy uznać, że mimo braku wskazania tego w treści uzasadnienia wprost, SN co do zasady nie widzi możliwości
dochodzenia zadośćuczynienia z tytułu mobbingu na drodze cywilnej. Z drugiej jednak strony, zwracając uwagę
na przepis art. 1991 KPC, zgodnie z którym sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy
właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd
administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe, wydaje się, że Sąd Najwyższy we wskazanych
okolicznościach nie wyklucza takiej możliwości.
Postanowienie SN z 11.7.2019 r., V CZ 41/19

Sąd Najwyższy podkreślił istotę walki z mobbingiem w służbie mundurowej, choć nie jednoznacznie określił możliwość dochodzenia zadośćuczynienia na drodze cywilnej. Wskazał na konieczność przeciwdziałania nękaniu i zastraszaniu żołnierzy zawodowych, postulując wprowadzenie skutecznych procedur wewnętrznych. Decyzja SN może mieć istotne implikacje dla praktyki sądowej i prawnej w zakresie mobbingu w wojsku.