Konsekwencje wykonywania pracy zarobkowej w czasie pobierania zasiłku chorobowego
Zgodnie z przepisami ustawy o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego w razie choroby, wykonujący pracę zarobkową w okresie niezdolności do pracy traci prawo do zasiłku chorobowego. Regulacja ta dotyczy różnych form zatrudnienia, a nawet prowadzenia działalności gospodarczej. Praca zarobkowa nie ogranicza się jedynie do czynności przynoszących bezpośredni zysk, ale obejmuje także inne formy aktywności mające charakter zarobkowy.
Tematyka: zasiłek chorobowy, praca zarobkowa, zatrudnienie, działalność gospodarcza, utrata prawa do świadczeń, zwrot nienależnych świadczeń
Zgodnie z przepisami ustawy o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego w razie choroby, wykonujący pracę zarobkową w okresie niezdolności do pracy traci prawo do zasiłku chorobowego. Regulacja ta dotyczy różnych form zatrudnienia, a nawet prowadzenia działalności gospodarczej. Praca zarobkowa nie ogranicza się jedynie do czynności przynoszących bezpośredni zysk, ale obejmuje także inne formy aktywności mające charakter zarobkowy.
Zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j.: Dz.U. z 2019 r. poz. 645; dalej jako: ZasiłkiU) ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Wykonywanie czynności mogących przedłużyć okres niezdolności do pracy zawsze było uznawane za wykorzystywanie zwolnienia niezgodnie z jego celem, którym jest odzyskanie przez ubezpieczonego zdolności do pracy. Obecnie wykonywanie każdej pracy zarobkowej, niezależnie od jej wpływu na stan zdrowia ubezpieczonego, stanowi samodzielną przesłankę utraty prawa do zasiłku chorobowego (zob. wyrok SN z 9.5.2018 r., III UK 72/17; wyrok SN z 25.4.2013 r., I UK 606/12; wyrok SN z 6.2.2008 r., II UK 10/07, OSNP Nr 9-10/ 2009, poz. 123; wyrok SN z 9.10.2006 r., II UK 44/06, OSNP Nr 19- 20/2007, poz. 295). O zakwalifikowaniu wykonywania określonych czynności jako pracy w rozumieniu art. 17 ust. 1 ZasiłkiU, nie decyduje charakter stosunku prawnego, na podstawie którego są one wykonywane, ale rodzaj tych czynności. Regulacja ta dotyczy zatem wykonywania pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku zatrudnienia, ale także o wykonywania różnych czynności na podstawie stosunków prawnych o charakterze cywilnoprawnym, a także prowadzenie własnej działalności gospodarczej, samozatrudnienie (zob. wyrok SN z 5.6.2008 r., III UK 11/08). Przyjmuje się też, że pracą zarobkową w rozumieniu tej regulacji jest każda aktywność ludzka zmierzająca do osiągnięcia zarobku, choćby nawet polegająca na czynnościach nieobciążających w istotny sposób organizmu pracownika pozostającego na zwolnieniu lekarskim (zob. wyroku z 5.4.2005 r., I UK 370/04, OSNP Nr 21/2005, poz. 342). Zatem pracy w rozumieniu przepisów ZasiłkiU nie należy rozumieć w sensie biologiczno- fizycznym, oznaczającym wydatkowanie energii, ale w sensie prawnym. Oznacza to, że nawet jeśli pracownik w oznaczonym okresie nie podejmował żadnego wysiłku związanego z zatrudnieniem u innego pracodawcy, to już sam fakt jego gotowości do jego wykonania (jeśli nie zgłosił swojej niedyspozycji) i pobierania z tego tytułu zapłaty stoi w sprzeczności z ideą zasiłku chorobowego, mającego rekompensować pracownikowi dochody utracone w wyniku niemożności wykonywania pracy (zob. wyrok SN z 9.5.2018 r., III UK 72/17; wyrok SN z 14.12.2005 r., III UK 120/05, OSNP Nr 21-22/2006, poz. 338). Należy też podkreślić, że pod pojęciem pracy zarobkowej nie należy rozumieć wyłącznie czynności, które przynoszą ubezpieczonemu bezpośrednią korzyść majątkową w postaci środków pieniężnych otrzymywanych wprost za wykonanie tych czynności. Praca ma również charakter zarobkowy, gdy wiąże się z perspektywą otrzymania korzyści majątkowych np. udział w zysku spółki, zwiększenie wartości własnego majątku wskutek czynności zarządczych (zob. wyrok SN z 6.12.2018 r., II UK 392/17). W rezultacie za powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego uznaje się m.in. następujące czynności wykonywane w trakcie zwolnienia lekarskiego: prowadzenie działalności gospodarczej (zob. wyrok SN z 29.1.2019 r., III UK 11/18, OSNP Nr 9/2019, poz. 115), w tym podpisywanie faktur VAT, równoznaczne z ich wystawianiem w celu uzyskania zwrotu podatku (zob. wyrok SN z 22.1.2019 r., II UK 521/17, OSNP Nr 9/2019, poz. 112) lub wystawianie rachunków przez wynajmującego lokale użytkowe (zob. wyrok SN z 11.12.2007 r., I UK 145/07, OSNP Nr 1-2/2009, poz. 28); odpłatne wykonywanie przez radcę prawnego czynności zawodowych takich jak podpisywanie dokumentów, reprezentacja przed sądem, sporządzanie pism procesowych, przeprowadzenie szkolenia (zob. wyrok SN z 14.12.2005 r., III UK 120/05, OSNP Nr 21-22/2006, poz. 338); podpisywanie dokumentów w imieniu spółki przez prezesa jej zarządu, choć były inne osoby uprawnione do ich podpisywania (zob. postanowienie SN z 25.1.2016 r., III UK 82/15). Również jednoosobowo zarządzający spółką z o.o. prezes zarządu powinien w okresach udokumentowanej niezdolności do pracy wskutek choroby powinien umocować lub wyznaczyć inną upoważnioną osobę do podejmowania koniecznych czynności prawnych lub faktycznych w imieniu spółki (zob. wyrok SN z 15.3.2018 r., I UK 49/17). Natomiast sporadyczna, wymuszona okolicznościami, aktywność zawodowa może usprawiedliwiać zachowanie prawa do zasiłku chorobowego (zob. wyrok SN z 15.3.2018 r., I UK 42/17; postanowienie SN z 25.1.2016 r., III UK 82/15; wyrok SN z 3.3.2010 r., III UK 71/09). W rezultacie nie stanowi pracy zarobkowej, uzyskiwanie w trakcie korzystania ze zwolnienia lekarskiego dochodów, niepołączonych z osobistym świadczeniem pracy, np. podpisywanie w trakcie zwolnienia lekarskiego dokumentów finansowych, sporządzonych przez inną osobę oraz formalnoprawne tylko prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej, jeśli osoba ją prowadząca jest równocześnie pracodawcą i wyłącznie w zakresie jej obowiązków leży nadzór nad działalnością firmy (zob. wyrok SN Z 4.4.2012 r. II UK 186/11; wyrok SN z 6.5.2009 r., II UK 359/08, OSNP Nr 1- 2/2011, poz. 16; wyrok SN z 5.6.2008 r., III UK 11/08; wyrok z 7.10.2003 r., II UK 76/03, OSNP Nr 14/2004, poz. 247). Nie jest nią też udział wspólnika sp. z o.o., zatrudnionego w tej spółce, w walnych zgromadzeniach oraz podejmowanie decyzji o przyznaniu premii innym wspólnikom pełniącym funkcje członków zarządu tej spółki (zob. wyrok SN z 25.10.2018 r., III UK 166/17). Również działalność uzasadniona potrzebą środowiskową, społeczną czy publiczną, za którą otrzymuje się wynagrodzenie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, nie jest pracą zarobkową w rozumieniu art. 17 ust. 1 ZasiłkiU (zob. wyrok SN z 5.4.2016 r., II UK 171/15, OSNP Nr 11/2017, poz. 150), np. udział w akcjach ratowniczych członków ochotniczej straży pożarnej (zob. wyrok SN z 14.5.2009 r., I UK 351/08). Zgodnie z art. 84 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j.: Dz.U. z 2019 r., poz. 300; dalej jako: SysUbSpołU), osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się: świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania, oraz świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia. Kwestia zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia chorobowego uregulowana została także w art. 66 ust. 2 ZasiłkiU, który nie stanowi przepisu szczególnego w stosunku do art. 84 SysUbSpołU, bowiem nie reguluje on odmiennie okoliczności przemawiających za uznaniem świadczenia za pobrane nienależnie (zob. wyrok SN z 19.2.2014 r., I UK 331/13, OSNP Nr 6/2015, poz. 83; wyrok SN z 3.12.2013 r., I UK 212/13, OSNP Nr 3/2015, poz. 40; wyrok SN z 17.1.2012 r., I UK 194/11). Ramy zachowań kwalifikowanych jako świadome wprowadzenie w błąd organu rentowego lub odwoławczego zakreśla się szeroko, zaliczając do nich bezpośrednie oświadczenie nieprawdy we wniosku o świadczenia, przemilczenie przez wnioskodawcę faktu mającego wpływ na prawo do świadczeń, złożenie wniosku w sytuacji oczywiście nieuzasadniającej powstania prawa do świadczenia oraz okoliczność domniemanego współdziałania wnioskodawcy z innymi podmiotami we wprowadzeniu w błąd organu rentowego (zob. wyrok SN z 26.7.2017 r., I UK 287/16). Uznaje się też, że skoro nie jest wymagane uprzednie pouczenie o możliwości utraty pobranych zasiłków z przyczyn ustawowo określonych, między innymi, w art. 17 ZasiłkiU, których wystąpienia nie można z góry zakładać ani przewidzieć (zob. wyrok SN z 12.9.2018 r., III UK 124/17). W konsekwencji ustalenie, że ubezpieczony pobierający zasiłek chorobowy i jednocześnie wykonujący w tym czasie pracę zarobkową nie był pouczony o braku prawa do tego świadczenia, nie jest wystarczającą podstawą do stwierdzenia, że nie obciąża go obowiązek zwrotu pobranego zasiłku chorobowego, do którego utracił prawo wskutek wykonywania w okresie pobierania świadczenia pracy zarobkowej. Sąd powinien bowiem rozważyć, czy mimo nieziszczenia się określonej w art. 84 ust. 2 pkt 1 SysUbSpołU przesłanki zwrotu nienależnie pobranego świadczenia zasiłek chorobowy został wypłacony na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia (zob. wyrok SN z 29.1.2019 r., III UK 11/18, wyrok SN z 12.9.2018 r., III UK 124/17; wyrok SN z 26.7.2017 r., I UK 287/16). Złożenie przez osobę wykonującą w okresie zwolnienia lekarskiego pracę zarobkową zaświadczenia o niezdolności do pracy jest równoznaczne ze złożeniem wniosku o zasiłek chorobowy, co w sytuacji oczywiście nieuzasadniającej powstania prawa do tego świadczenia jest wprowadzeniem w błąd organu rentowego w rozumieniu art. 84 ust. 2 pkt 2 SysUbSpołU, prowadzącym do konieczności uznania pobranych w ten sposób świadczeń za nienależne i podlegające zwrotowi (zob. wyrok SN z 13.6.2019 r., III UK 157/18). Dowód istnienia przesłanek żądania zwrotu świadczenia nienależnego obciąża organ wypłacający świadczenia (zob. wyrok SN z 11.7.2017 r., I UK 302/16). MoPr
Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie pobierania zasiłku chorobowego może skutkować utratą prawa do świadczenia. Ustawa określa także konsekwencje nienależnego pobierania świadczeń z ubezpieczeń społecznych, wymagając ich zwrotu wraz z odsetkami. Istotne jest również świadome wprowadzenie w błąd organu wypłacającego świadczenia, co może prowadzić do konieczności zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.