Prawo do wynagrodzenia wychowawców placówek opiekuńczo - wychowawczych typu socjalizacyjnego

Wskutek postanowienia Sądu Najwyższego z 12.3.2019 r. odroczono wydanie orzeczenia w sprawie prawa do wynagrodzenia wychowawców placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego zatrudnionych przed 1.1.2004 r. Sprawa dotyczyła interpretacji art. 237 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Wynik postępowania miał istotne znaczenie dla wychowawców domów dziecka oraz ich prawa do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe.

Tematyka: Sąd Najwyższy, wychowawcy, placówki opiekuńczo-wychowawcze, wynagrodzenie, godziny nadliczbowe, Karta Nauczyciela, Wspieranie rodziny, system pieczy zastępczej

Wskutek postanowienia Sądu Najwyższego (dalej jako: SN) w składzie 3 sędziów z 12.3.2019 r. (III PK 28/18)
odroczono wydanie orzeczenia, przekazując jednocześnie powiększonemu składowi SN do rozstrzygnięcia
następujące zagadnienie prawne budzącego wątpliwości: czy na mocy art. 237 ust. 1 ustawy z 9.6.2011 r.
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1111 ze zm.; dalej jako:
WspRodzU) nauczyciele - wychowawcy placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego,
zatrudnieni przed 1.1.2004 r., zachowali do 31.12.2013 r. prawo do wynagrodzenia za godziny
ponadwymiarowe (art. 35 ust. 2 i 3 ustawy z 26.1.1982 r. Karta Nauczyciela, t.j.: Dz.U. z 2018 r., poz. 967 ze
zm., dalej jako: KartaNauczU)?
Zgodnie z uchwałą składu 7 sędziów SN z 11.9.2019 r. (III PZP 4/19) wychowawcy placówek opiekuńczo -
wychowawczych typu socjalizacyjnego zatrudnieni przed dniem 1.1.2004 r. nie zachowali na mocy art. 237
ust. 1 WspRodzU prawa do wynagrodzenia za godziny, o których mowa w art. 35 ust. 2 i 3 KartaNauczU.
W konsekwencji brak prawa do wynagrodzenia za ponadwymiarowe godziny pracy i doraźne zastępstwa dla
w ychowawców placówek opiekuńczo - wychowawczych typu socjalizacyjnego (przez godzinę
ponadwymiarową rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych
lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych,
wychowawczych lub opiekuńczych). W istocie czas pracy jak i wynagrodzenie w ychowawców placówek
opiekuńczo - wychowawczych typu socjalizacyjnego, różni się od czasu pracy osób, do których stosuje się
KartaNauczU.
W yrok I instancji
Powód będący pedagogiem i wychowawcą placówki opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego - Domu
Dziecka w Zwierzyńcu, wniósł do sądu powództwo o wynagrodzenie za pracę w godzinach ponadwymiarowych.
Powód od 01.2012 r. do 12.2013 r. wykonywał pracę w ramach pełnionych po 8 godzin dziennie dyżurów (zatem 40
godzin tygodniowo). Powód twierdził, że jego pensum powinno wynosić 26 godzin tygodniowo, tak jak ma to miejsce
w KartaNauczU, stąd też miało miejsce przekroczenie jego podstawowego wymiaru czasu pracy i powinno zostać
wypłacone mu dodatkowe wynagrodzenie. Sąd I instancji uznając argumentację powoda przyznał mu
wynagrodzenie za godziny nadliczbowe. W wyroku z 2.3.2016 r., IV P 40/15 zasądził od pozwanego na rzecz
powoda kwotę 34.627,87 zł z odsetkami ustawowymi za okres od 02.2012 r. do 12.2013 r. Uzasadnienie Sądu
było takie, że dotychczasowe korzystniejsze przepisy art. 42 ust. 2 i 3 KartaNauczU dotyczące wymiaru
pensum obejmowały powoda do dnia 31.12.2013 r. z mocy przepisu przejściowego - art. 237 ust. 1
WspRodzU.
Wyrok II instancji
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd II instancji wyrokiem z 29.9.2017 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił
powództwo. Sąd orzekł, że nie ma podstaw do wypłacenia wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, ponieważ
powód w ramach tygodniowych grafików świadczył pracę w wymiarze 40 godzin tygodniowo w całym okresie
spornym, więc nie można uznać, że wykonywał pracę w godzinach ponadwymiarowych. Sąd II instancji
stwierdził, że do osób wymienionych w art. 1 ust. 1a KartaNauczU w brzmieniu obowiązującym do 1.1.2012 r.,
należało stosować Kartę Nauczyciela w jej aktualnym brzmieniu. Od 1.1.2012 r. ustawą WspRodzU zmieniony został
także art. 42 ust. 3 Lp. 8 lit. a KartaNauczU, który do 31.12.2011 r. przewidywał, że tygodniowy obowiązkowy wymiar
godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub
wychowankami albo na ich rzecz, dla wychowawców zatrudnionych w palcówkach opiekuńczo-wychowawczych typu
socjalizacyjnego, wynosi 26 godzin. Z kolei od 1.1.2012 r. powyższy przepis nie zawiera już regulacji dotyczącej tej
grupy zawodowej, a czas pracy określa art. 42 ust. 1 i 2 KartaNauczU, zgodnie z którym czas pracy nauczyciela
zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie mógł przekraczać 40 godzin na tydzień. Skoro więc od 1.1.2012 r.,
zgodnie z art. 42 ust. 1 i 2 KartaNauczU, powoda obowiązywał 40-godzinny tydzień pracy, to wszystkie godziny pracy
w ramach dyżurów z tygodniowych grafików w okresie jego zatrudnienia (od 01.2012 r. do 12.2013 r.) były zgodne
z obowiązującym 40-godzinnym tygodniowym wymiarem czasu pracy.
Powód zaskarżył w całości skargą kasacyjną wyrok Sądu II instancji. Powód zarzucił m.in. naruszenie prawa
materialnego, to jest art. 42 ust. 3 Lp. 8 lit. a KartaNauczU w brzmieniu obowiązującym w okresie od 1.1.2012
r. do 31.12.2013 r. w zw. z art. 237 ust. 1 i ust. 2 i w zw. z art. 204 WspRodzU przez jego błędną wykładnię
i przyjęcie, że powodowi w okresie objętym pozwem nie przysługiwało prawo do tygodniowego 26-godzinnego

obowiązkowego wymiaru zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, a w konsekwencji prawo do
wynagrodzenia za nadliczbowe godziny pracy.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy wskazał, że w 2004 r. pracowników placówek wychowawczych podzielono na dwie grupy,
w zależności od terminu zatrudnienia. Osoby zatrudnione przed 1.1.2004 r. były objęte KartaNauczU,
pragmatyce nauczycielskiej podlegali więc nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni, którzy
byli zatrudnieni w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz ośrodkach
adopcyjnoopiekuńczych (z zastosowaniem pensum 26 godzin tygodniowo). Z kolei osoby zatrudnione po
1.1.2004 r. stawały się pracownikami samorządowymi, nie miały więc uprawnień wynikających z KartaNauczU
(m.in. pensum 26 godzin tygodniowo).
Taki stan obowiązywał do 2011 r., a art. 237 ust. 1 WspRodzU (ustawy z 2011 r.) stanowił, że w stosunku do osób
zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, KartaNauczU stosuje się przez okres 2 lat od dnia
wejścia w życie WspRodzU. Poddana w wątpliwość została kwestia, czy wychowawcy w ośrodkach wychowawczych
objęci byli pensum 26 godzin i godzinami ponadwymiarowymi (tak jak wskazywał na to powód). Stan prawny został
zmieniony ponieważ wychowawcy wykonujący tę samą pracę mieli różny status prawny, jedynie ze względu
na datę zatrudnienia: jedni mieli prawo korzystania z wynagrodzenia za nadgodziny a inni - bowiem nie
korzystali z uprawnień KartaNauczU. Istniejąca dychotomia praw (m.in. co do czasu pracy i wynagrodzenia)
i obowiązków osób zatrudnionych na tych samych stanowiskach, determinowana datą zatrudnienia, była
więc niezgodna z prawem, stanowiąc nierówne traktowanie.
Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Normy prawne odnoszące się do stanów prawnych z różnych dat, jeżeli są
przedzielone nowelizacją, stanowią w aspekcie logicznym alternatywę rozłączną, a nie - koniunkcję. Oznacza to, że
sąd może uwzględnić stan prawny jedynie z daty sprzed nowelizacji lub z daty po nowelizacji, a nie – oba stany
prawne jednocześnie. Jedynym wyjątkiem są unormowania intertemporalne, które mogą stanowić o dalszym
stosowaniu przepisu sprzed nowelizacji. W tym aspekcie należy stwierdzić, że jedyny element konstrukcyjny hipotezy
normy wynikającej z art. 237 ust. 1 ustawy z dnia 9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
odnosi się do podmiotów objętych jej dyspozycją. Stwierdza się bowiem: „w stosunku do osób, o których mowa w art.
1 ust. 1a Karty Nauczyciela, w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, zatrudnionych
w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.” Określenie podmiotów następuje nie wprost, lecz przez odwołanie do
przepisu Karty Nauczyciela. Art. 237 ust. 1 ustawy, zgodnie z dyspozycją art. 251 ustawy, wszedł w życie z dniem
1.1.2012 r. W tym samym dniu ust. 1a z art. 1 Karty Nauczyciela został uchylony, a zatem art. 237 ust. 1 ustawy od
samego początku jego obowiązywania nakazywałby ustalenie zakresu podmiotowego wyłącznie na podstawie
nieistniejącego przepisu, gdyby nie zastrzeżenie, iż mowa o „art. 1 ust. 1a Karty Nauczyciela w brzmieniu
obowiązującym do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy.” Warto podkreślić, że w art. 237 ust. 1 ustawy z dnia
9.6.2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nie przywrócono do obrotu prawnego normy z art. 1
ust. 1a Karty Nauczyciela zawierającej nakaz podlegania określonych podmiotów Karcie Nauczyciela, a zatem moc
prawną od tej daty posiada wyłącznie art. 237 ust. 1, którego jedynie hipoteza została nakreślona poprzez
przywołanie podmiotów wskazanych w sposób ostry (precyzyjny) w nieistniejącym przepisie, do którego się odnosi.
Dyspozycja analizowanego przepisu zamyka się w stwierdzeniu, że „ustawę z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta
Nauczyciela stosuje się przez okres 2 lat od dnia wejścia w życie ustawy.” Przepis jednoznacznie wskazuje na akt,
który ma być stosowany oraz okres, w jakim taki stan ma istnieć. Żaden fragment dyspozycji nie wyraża wprost
konieczności stosowania Karty Nauczyciela w treści sprzed wejścia w życie ustawy, a także nie nawiązuje do
wyrażenia „w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy” zastosowanego w hipotezie
normy. Wobec takich ustaleń wykładnia językowa jest jednoznaczna. Odwołanie do Karty Nauczyciela w dyspozycji
art. 237 ust. 1 ustawy oznacza stosowanie tego aktu w brzmieniu aktualnym na okres rozpoczynający się od dnia
1.1.2012 r. do 31.12.2013 r.”.
Dla przedmiotowej sprawy, istotne znaczenie miało to, że ustawą nowelizującą zmieniony (uchylony) został od
1.1.2012 r. art. 42 w ust. 3 Lp 8 lit. a KartaNauczU, który przewidywał, że tygodniowy obowiązkowy wymiar
godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub
wychowankami albo na ich rzecz, dla wychowawców zatrudnionych w placówkach opiekuńczo-
wychowawczych typu socjalizacyjnego wynosił 26 godzin. Począwszy od dnia 1.1.2012 r. powyższy przepis
nie zawiera już regulacji dotyczącej tej grupy zawodowej. Jedynie uchwalenie przepisu przejściowego, który
nakazałby stosowanie art. 42 w ust. 3 Lp 8 lit. a KartaNauczU w wersji sprzed nowelizacji – do końca 2013 r.
powodowałoby, że do końca 2013 r. wychowawców w domach dziecka nadal obowiązywałoby pensum 26 godzin
tygodniowo. „Ponieważ ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie takiego przepisu przejściowego – należy
uznać, że jednoznaczną intencją ustawodawcy było pozbawienie wychowawców w domach dziecka
zatrudnionych przed 2004 r. uprawnienia do 26-godzinnego pensum. Przyjęcie odmiennej wykładni mogłoby
być ocenione jako działanie contra legem. W latach 2012 - 2013 oraz obecnie art. 42 ust. 1 - 2 Karty Nauczyciela
stanowił, że czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na
tydzień”.

Brak prawa do wynagrodzenia za ponadwymiarowe godziny i zastępstwa dla w ychowawców placówek opiekuńczo -
wychowawczych typu socjalizacyjnego wynika z charakteru pracy, w którym nie występuje szczególna potrzeba
przeznaczania dodatkowego czasu na przygotowanie do pracy. Wymiar czasu pracy wynosi 40 godzin tygodniowo,
a nie 26, który może być oceniony jako racjonalny, gdyż wychowawcy nie zajmują się bezpośrednio nauczaniem i nie
zachodzi w stosunku do nich potrzeba przygotowywania się do opieki nad dziećmi lub samokształcenia. Wykładnia
funkcjonalna art. 237 ust. 1 WspRodzU przemawia za stosowaniem do wychowawców w domach dziecka takiego
pensum od 1.1.2012 r. W myśl paremii lex posterior derogat legi prori należy – co do okresu od 01.2012 r. do
12.2013 r. - dać pierwszeństwo woli ustawodawcy wyrażonej w art. 237 ust. 3 WspRodzU, tak więc zamiarem
ustawodawcy było wyłączenie wychowawców domów dziecka spod obowiązywania Karty Nauczyciela od 1.1.2012 r.
Uchwała SN (7) z 11.9.2019 r., III PZP 5/19

Sąd Najwyższy wskazał na istotne zmiany w prawie dotyczące wynagrodzenia wychowawców placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego. Decyzja Sądu II instancji oraz argumentacja powoda i pozwanego miały kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Uchwała SN z 11.9.2019 r. przyniosła wyjaśnienie dotyczące pensum i wynagrodzenia w tym obszarze.