Kto jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z ZUS?

Postanowienie Sądu Najwyższego dotyczące zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z ZUS wywołało wiele dyskusji. Sąd rozstrzygnął, że organ rentowy może żądać zwrotu świadczenia od płatnika składek, nawet bez wcześniejszego żądania od osoby, która pobierała świadczenie. Sprawa dotyczyła pozornej umowy o pracę, która skutkowała wypłatą zasiłku chorobowego. SN podjął kontrowersyjną decyzję, że płatnik składek może być zobowiązany do zwrotu świadczenia, mimo braku wzbogacenia. Uchwała ta zmienia dotychczasowe podejście do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ZUS.

Tematyka: Sąd Najwyższy, ZUS, zwrot nienależnie pobranego świadczenia, płatnik składek, umowa o pracę, zasiłek chorobowy, odpowiedzialność za świadczenia, SysUbSpołU, uchwała SN

Postanowieniem z 4.6.2019 r., III UK 158/18 Sąd Najwyższy w sprawie dotyczącej odwołania M.R. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G. z udziałem zainteresowanego A.R. o zwrot zasiłku
chorobowego, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych skargi
kasacyjnej ZUS-u od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. z 18.12.2017 r.,
odroczył wydanie orzeczenia i przekazał powiększonemu składowi SN do rozstrzygnięcia następujące
zagadnienie prawne: czy organ rentowy może wybrać płatnika składek jako podmiot zobowiązany do zwrotu
świadczenia pobranego nienależnie przez osobę, która zawarła z tym płatnikiem pozorną umowę o pracę (art.
84 ust. 6 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, t.j.: Dz.U. z 2019 r., poz. 300 ze zm.;
dalej jako: SysUbSpołU)?
Na powyższe pytanie SN w składzie siedmiu sędziów odpowiedział twierdząco, bowiem w uchwale
z 11.12.2019 r., III UZP 7/19 stwierdził, że organ rentowy może wybrać płatnika składek jako podmiot
zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez świadczeniobiorcę. W konsekwencji tego,
można domagać się od płatnika składek zwrotu świadczenia nienależnie wypłaconego osobie ubezpieczonej
nawet gdy wcześniej nie skierowano analogicznego żądania wobec świadczeniobiorcy.
Stan faktyczny sprawy
Sprawa dotyczyła odwołania M.R. od decyzji ZUS Oddziału w G. (z udziałem zainteresowanego A.R.), którą
nakazano zwrot zasiłku chorobowego. Umowa była podpisana z krewnym. Pracownik wystąpił do ZUS o przyznanie
zasiłku chorobowego. Świadczeniobiorca otrzymał zasiłek, jednak po pewnym czasie jego tytuł ubezpieczeniowy
(umowa o pracę) został zakwestionowany przez ZUS. Organ rentowy uznał, że umowa była zawarta dla
pozoru, celem uzyskania świadczeń z ZUS. Pozorność wiąże się z nieważnością, a zatem brakiem tytułu do
ubezpieczenia społecznego i w konsekwencji koniecznością zwrotu dotychczas wypłaconych przez ZUS
świadczeń ze względu na ich ustawową nienależność. Sprawa trafiła do SN, który rozpoznał skargę kasacyjną
ZUS-u od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. z 18.12.2017 r.
Stan prawny sprawy
Dla SN rozpoznającego skargę kasacyjną nie było oczywiste w jaki sposób interpretować przepisy SysUbSpołU
w zakresie trybu dochodzenia przez ZUS zwrotu świadczeń finansowanych z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, które zostały wypłacone świadczeniobiorcom nienależnie. SN miał wątpliwości pomimo tego, iż
generalną zasadą jest, że to osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych jest
obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach
określonych przepisami prawa cywilnego (art. 84 ust. 1 SysUbSpołU). Wątpliwość polegała jednak na tym czy
ZUS może domagać się od płatnika składek (np. pracodawcy) od razu zwrotu nienależnie wypłaconego
świadczenia, czy też jest to zależne od uprzedniego stwierdzenia przez ZUS niemożności (bezskuteczności)
dochodzenia zwrotu nienależnie pobranego świadczenia bezpośrednio od świadczeniobiorcy (np.
pracownika, który pobrał zasiłek finansowany z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego).
Przedstawiciele doktryny prawa pracy, krytykując niejednokrotnie zapadające orzeczenia na tle art. 84 SysUbSpołU,
wskazywali że ustawodawca nie określił kolejności odpowiedzialności poszczególnych stron stosunku
ubezpieczeniowego. W jednolicie dotychczas ukształtowanym orzecznictwie (Wyroki SN: z 10.6.2008 r., I UK
376/07; z 17.12012 r., I UK 194/11; z 6.8.2013 r., II UK 11/13) wskazywano, że obowiązek zwrotu wypłaconych
nienależnie świadczeń obciąża na mocy art. 84 ust. 6 SysUbSpołU płatnika składek tylko wówczas, gdy brak
jest podstaw do żądania takiego zwrotu bezpośrednio od osoby, której to świadczenie wypłacono, albowiem
nie można uznać, że pobrała je nienależnie w rozumieniu art. 84 ust. 1 i 2 SysUbSpołU. Omawianą uchwałą SN
zerwał z dotychczasową linią orzeczniczą i wskazał, że organ rentowy może wybrać płatnika składek jako
podmiot zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez świadczeniobiorcę, czyli np.
pracodawcę i to be konieczności uprzedniego dochodzenia roszczeń od pracownika.
Zgodnie z art. 84 ust. 6 SysUbSpołU, jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane
przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do
świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami, o których mowa w ust.
1, obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot.

Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności
powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba
pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania; 2) świadczenia przyznane lub wypłacone
na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego
wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.
Z art. 84 ust. 6 SysUbSpołU można wywodzić, że istnieje obowiązek zwrotu świadczenia przyznanego lub
wypłaconego nienależnie na skutek przekazania nieprawdziwych danych przez płatnika składek lub inny podmiot.
Zwrot świadczeń wraz z odsetkami obciąża w tym wypadku odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot.
W literaturze przeważa pogląd, że z treści art. 84 ust. 6 SysUbSpołU nie można wyprowadzić wniosku o uzależnieniu
odpowiedzialności płatnika składek lub innego podmiotu od świadomego działania lub rażącego niedbalstwa
w zakresie przekazania nieprawdziwych danych.
Pomimo powyższych, celem regulacji dotyczącej zwrotu świadczeń nienależnie pobranych jest przecież
doprowadzenie do sytuacji, w której pobierający to świadczenie nie będzie wzbogacony (Wyrok SN z 6.1.2009
r., II UK 124/08). W tym sensie omawiana uchwała jest więc kontrowersyjna, bowiem pracodawca, może być
zobowiązany do zwrotu świadczeń, pomimo braku wzbogacenia (bowiem to nie on pobierał świadczenie). Nie
zawsze jest tak, że świadomość i zła wiara może być przypisana pracodawcy a właśnie osobie pobierającej
świadczenie. Wydaje się więc, że obowiązek zwrotu świadczenia powinien obciążać tylko tego, kto przyjął
świadczenie w złej wierze, mając świadomość jego nienależności. Dotyczy to zarówno osoby, która została
pouczona o okolicznościach dotyczących braku prawa do pobierania świadczenia (art. 84 ust. 2 pkt 1
SysUbSpołU), jak i osoby, która uzyskała świadczenie na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych
dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu wypłacającego
świadczenie (art. 84 ust. 2 pkt 2 SysUbSpołU). Sednem jest jednak to, że świadomość nienależności
świadczenia może mieć źródło w pouczeniu udzielonym przez organ rentowy co do okoliczności
powodujących konieczność zwrotu świadczenia bądź też może wynikać z zawinionego działania osoby, która
spowodowała wypłatę świadczeń (np. przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych
danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość).
Stanowisko SN
„W ocenie Sądu Najwyższego, obowiązujące regulacje prawa ubezpieczeń społecznych (zwłaszcza treść art. 84
SysUbSpołU) wcale nie wymagają od organu rentowego, zamierzającego dochodzić od płatnika składek zwrotu
nienależnie wypłaconego świadczenia z systemu ubezpieczeń społecznych, aby ZUS uprzednio wyczerpał wszelkie
dostępne w konkretnych okolicznościach faktycznych środki ochrony prawnej przysługujące organowi rentowemu
względem ubezpieczonego, który nienależnie pobrał świadczenie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Obowiązek
zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, o którym stanowi art. 84 ust. 6 SysUbSpołU, spowodowany
przekazaniem przez płatnika składek nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub ich
wysokość, obciąża tego płatnika niezależnie od przewidzianego w art. 84 ust. 1 i 2 SysUbSpołU obowiązku zwrotu
świadczenia, spoczywającego bezpośrednio na osobie, która je pobrała. Jeśli zatem w wyniku ustaleń poczynionych
przez ZUS okaże się, że świadczenie zostało ubezpieczonemu wypłacone nienależnie z przyczyn obciążających
płatnika składek, to organ rentowy może domagać się od tego płatnika zwrotu kwot pieniężnych wypłaconych ze
środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (a tym samym uszczuplonych kosztem ogółu ubezpieczonych) nawet
z pominięciem osoby, która pobrała takie świadczenie”.
ZUS może zdecydować, że to płatnik składek (pracodawca) jest zobowiązany do zwrotu kwoty zasiłku
z ubezpieczenia społecznego pobranego nienależnie przez osobę, z którą zawarto fikcyjną umowę o pracę. Organ
może wybrać, czy domagać się zwrotu od świadczeniobiorcy, czy od razu od płatnika. Szczególnie
przekazanie przez płatnika składek nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub ich
wysokość, obciąża tego płatnika niezależnie od przewidzianego w art. 84 ust. 1 i 2 SysUbSpołU obowiązku zwrotu
świadczenia, spoczywającego bezpośrednio na osobie, która je pobrała. Podmioty zatrudniające znajdują się więc
aktualnie w gorszej sytuacji, bowiem pomimo iż zła wola może być przypisana pracownikowi, to i tak pracodawca
może odpowiedzieć w pierwszej kolejności za naruszenie przepisów SysUbSpołU. Wydaje się, że egzekucja
świadczeń jest łatwiejsza od przedsiębiorcy niż od pracownika, tym bardziej, że ZUS może odstąpić od żądania
zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności
albo rozłożyć je na raty, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności. W odniesieniu do ubezpieczonych
jest to często zła sytuacja finansowa, choć i pracodawcy mogą mieć trudności ekonomiczne. W konsekwencji
uchwała zapadła w takiej treści, bowiem dotychczas przepisy SysUbSpołU nie wskazywały na kolejność według
której ZUS może dochodzić zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Ponadto nie istnieje nakaz, aby najpierw
egzekwować nienależnie pobrane świadczenie od ubezpieczonego.
Uchwała SN z 11.12.2019 r., III UZP 7/19

Sąd Najwyższy potwierdził, że ZUS może żądać zwrotu nienależnie pobranego świadczenia od płatnika składek, nawet bez uprzedniego żądania od osoby, która otrzymała świadczenie. Decyzja ta budzi wiele kontrowersji w kontekście odpowiedzialności za nienależne pobranie świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Uchwała SN z 11.12.2019 r., III UZP 7/19 wprowadza nowe podejście do zwrotu świadczeń z ZUS.