Zakres odpowiedzialności pracodawcy za zapewnienie pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
Artykuł omawia zakres odpowiedzialności pracodawcy za zapewnienie pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, w tym obowiązki związane z ochroną życia i zdrowia pracownika oraz konieczność dostosowania warunków pracy do postępu technicznego. Pracodawca musi nie tylko przestrzegać przepisów dotyczących bhp, lecz także zapewnić faktyczne bezpieczeństwo, co może wiązać się z organizacją pracy w sposób minimalizujący ryzyko (zob. wyrok WSA w Gliwicach z 12.3.2013 r., IV SA/Gl 472/12).
Tematyka: odpowiedzialność pracodawcy, warunki pracy, bezpieczeństwo i higiena pracy, obowiązki pracodawcy, przepisy bhp, postęp techniczny, ryzyko zawodowe
Artykuł omawia zakres odpowiedzialności pracodawcy za zapewnienie pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, w tym obowiązki związane z ochroną życia i zdrowia pracownika oraz konieczność dostosowania warunków pracy do postępu technicznego. Pracodawca musi nie tylko przestrzegać przepisów dotyczących bhp, lecz także zapewnić faktyczne bezpieczeństwo, co może wiązać się z organizacją pracy w sposób minimalizujący ryzyko (zob. wyrok WSA w Gliwicach z 12.3.2013 r., IV SA/Gl 472/12).
Artykuł 15 KP i art. 207 KP zobowiązują pracodawcę do zapewnienia pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy wykorzystaniu wszelkich środków prawnych, naukowych, technicznych i ekonomicznych służących ochronie życia i zdrowia pracownika w środowisku pracy (zob. wyrok WSA w Gliwicach z 12.3.2013 r., IV SA/Gl 472/12; wyrok SN z 11.05.2005 r., III CK 652/04; wyrok SN z 13.04.2000 r., I PKN 584/99, OSNAPiUS Nr 21/2001, poz. 636). Pracodawca ma więc obowiązek realizowania nie tylko obowiązujących przepisów dotyczących bhp, ale i zagwarantowania faktycznego bezpieczeństwa pracownikom w szczególności poprzez organizowanie pracy w sposób zapewniający takie warunki (zob. wyrok WSA w Lublinie z 19.9.2017 r., II SA/Lu 402/17).W orzecznictwie przyjmuje się przykładowo, że o odpowiedzialności pracodawcy w przypadku napadu rabunkowego nie decyduje ilość zastosowanych środków ochronnych albo nieposłużenie się wszelkimi możliwymi środkami ochronnymi, lecz brak wdrożenia efektywnych i adekwatnych mechanizmów ochrony pracownika, nawet wówczas gdy wskazania w tym względzie nie wynikają z norm prawnych (zob. wyrok SA w Katowicach wyrok z 14.3.2019 r., III APa 72/18; wyrok SN z 13.09.2016 r., III PK 146/15). Obowiązków pracodawcy w tym zakresie nie można bowiem traktować statycznie - ich treść ulega zmianom w miarę postępu nauki i techniki, dlatego śledzenie zdobyczy postępu technicznego stanowi nieodłączny element działalności każdego zakładu pracy (zob. wyrok SA w Katowicach z 30.12.2014 r., III APa 11/14). Nie stanowi również kontrargumentu do nałożonych obowiązków koszt związany z ich wykonaniem, bowiem prowadząc przedsiębiorstwo, pracodawca musi przewidywać w budżecie środki finansowe, które umożliwią funkcjonowanie w sposób bezpieczny dla pracowników i zgodny z przepisami prawa (zob. wyrok WSA w Poznaniu z 15.5.2019 r., II SA/Po 33/19; wyrok WSA w Bydgoszczy z 9.1.2019 r., II SA/Bd 667/18). Pracodawca odpowiada nie tylko za własne działania i zaniechania, ale także za faktyczny stan m.in.: obiektów budowlanych, urządzeń higieniczno-sanitarnych, maszyn, narzędzi i urządzeń (zob. wyrok SN z 16.3.1999 r., II UKN 522/98 OSNP Nr 9/2000, poz. 374), czy prawidłowość procesów technologicznych, stosowane substancje chemiczne, wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej (zob. wyrok SA w Gdańsku z 26.4.2017 r., III APa 4/17). W związku z tym pracodawca jest obowiązany zaznajamiać pracowników nie tylko z ogólnymi przepisami i zasadami bhp dotyczącymi wykonywanych przez nich prac, ale również wydawać szczegółowe instrukcje i wskazówki dotyczące bhp w tym wskazywać na konkretne zagrożenia występujące na danym stanowisku pracy (zob. wyrok SA w Łodzi z 8.5.2019 r., III APa 31/18; wyrok SN z 26.1.2017 r., III PK 57/16; wyrok SA w Poznaniu z 3.12.2015 r., III APa 11/15; wyrok SN z 7.6.2011 r., II PK 324/10). Warto podkreślić, że o sposobie realizowania dyrektyw gwarantujących wykonywanie bezpiecznej pracy nie może decydować wygoda pracownika, czy też jego dystans do obowiązku przestrzegania norm BHP. Pracodawca, który dostrzega takie zachowania powinien reagować poprzez kary porządkowe, czy wręcz przez rozwiązanie stosunku pracy (zob. wyrok SA w Białymstoku z 13.7.2016 r., III AUa 132/16). Obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i nieszkodliwych dla ich zdrowia warunków pracy obejmuje przestrzeganie nie tylko ogólnie obowiązujących norm w tym zakresie, lecz także indywidualnych przeciwwskazań związanych ze stanem zdrowia lub osobniczymi skłonnościami pracownika (zob. wyrok SN z 13.4.2017 r., I PK 146/16). Zgodnie z art. 229 § 4 KP, pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku (zob. wyrok SN z 18.8.2009 r., I PK 18/09; wyrok SN z 7.5.2003 r., II UK 258/02, niepubl.). Przedstawienie więc przez pracownika zaświadczenia nieoddającego rzeczywistego obrazu jego zdrowia może być kwalifikowane jako naruszenie obowiązku przestrzegania przepisów oraz zasad bhp. Obowiązek poddania się badaniom lekarskim, o którym mowa w art. 211 pkt 5 KP zawiera przy tym w sobie nie tylko obowiązek stawienia się na badania i uzyskania zaświadczenia lekarskiego ale również obowiązek współdziałania pracownika podczas badania i informowania o istotnych kwestiach dotyczących jego zdrowia (zob. wyrok SN z 17.5.2017 r., II PK 94/16). Natomiast skierowanie pracownika na badania lekarskie nie może być potraktowane jako szykana (zob. wyrok SA w Gdańsku z 11.1.2017 r., III AUa 1443/16; wyrok SN z 27.1.2004 r., I PK 293/03, OSNP Nr 24/2004, poz. 414). Jest oczywiste, że pracodawca nie zawsze może w pełni zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy i ustrzec ich od wszelkich skutków zagrożeń związanych ze środowiskiem pracy. Powinien jednak z należytą starannością podejmować niezbędne działania, w tym zwłaszcza wyraźnie nakazane przez prawo (zob. wyrok SN z 27.1.2011 r., II PK 175/10). Podjęcie przez pracownika pracy zawodowej ze świadomością zagrożeń, jakie stwarza ona dla jego zdrowia lub życia nie zwalnia pracodawcy od odpowiedzialności za ochronę zdrowia i życia tej osoby ani nie ogranicza tej odpowiedzialności. W zakładach pracy, w których występują różnego rodzaju zagrożenia, pracodawca jest zobowiązany do szczególnej staranności w zakresie przeciwdziałania ich wystąpieniu, zaś naruszenie tego obowiązku może stanowić czyn niedozwolony (zob. wyrok SA w Warszawie z 10.10.2018 r., III APa 8/18; wyrok SN z 27.1.2011 r., II PK 175/10). Na zakres odpowiedzialności pracodawcy na podstawie art. 207 KP nie wpływają obowiązki pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz powierzenie wykonywania zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy specjalistom spoza zakładu pracy, o których mowa w art. 23711 § 2 KP (zob. wyrok SA w Katowicach z 27.3.2015 r., III APa 53/14; wyrok SA w Poznaniu z 26.3.2013 r., III APa 20/12). Uprzedniość odpowiedzialności pracodawcy za stan bhp należy rozumieć w ten sposób, że zanim pracodawca będzie mógł egzekwować od pracowników powinności przewidziane w art. 211 KP, określającym ich podstawowe obowiązki w sferze bhp, w pierwszej kolejności sam jest zobligowany zapewnić pracownikom bezpieczne środowisko pracy oraz bezpieczeństwo zindywidualizowane (zob. wyrok SA w Gdańsku z 13.7.2017 r., III APa 7/17; wyrok SA w Gdańsku z 23.3.2016 r., III APa 33/15). Z kolei bezwarunkowy charakter tej odpowiedzialności oznacza, że pracodawca nie może się od niej uwolnić zarzutem, że również pracownik nie dopełnił obowiązków z zakresu bhp (zob. wyrok SA w Poznaniu z 21.4.2016 r., III APa 1/16; wyrok SA w Gdańsku z 5.11.2015 r., III APa 27/15; wyrok SN z 3.8.2007 r., I UK 367/06, OSNP Nr 19-20/2008, poz. 294). Z odpowiedzialności za stan bhp i ryzyka wypadkowe nie zwalnia pracodawcy również niedopełnienie obowiązków z zakresu bhp przez jego podwładnych, którzy uchybili sprawowaniu właściwego nadzoru nad wykonywaniem pracy przez poszkodowanego pracownika (zob. wyrok SN z 10.10.2019 r., I PK 137/18). Treść art. 207 KP jednoznacznie wskazuje na to, że obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy mają charakter podwójnie zakwalifikowany, są powinnościami ze stosunku pracy o charakterze zobowiązaniowym wobec pracownika i publicznoprawnym wobec państwa, którego wykonanie jest zabezpieczone nadzorem państwowym (zob. wyrok SA w Lublinie z 8.4.2020 r., III APa 4/20; wyrok WSA w Krakowie z 7.1.2020 r., III SA/Kr 1008/19). W świetle art. 210 § 1 KP, pracownik nie tyko nie powinien świadczyć pracy, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają zagrożenie dla życia i zdrowia, ale wręcz nie może jej wykonywać wówczas, gdy ma świadomość tego, że swoim działaniem i podejmowanymi czynnościami narusza przepisy i zasady bhp, stwarzając zagrożenie życia i zdrowia (zob. wyrok SO w Łodzi z 7.6.2016 r., VII Pa 106/16; wyrok SA w Szczecinie z 30.12.2013 r., III APa 4/13; wyrok WSA w Opolu z 26.5.2011 r., II SA/Op 17/11; wyrok SN z 11.5.2006 r., I PK 191/05, OSNP Nr 9-10/2007, poz. 128; wyrok SN z 9.5.2000 r., I PKN 619/99, OSNP Nr 20/2001, poz. 610). Ewentualne zaniedbania pracodawcy w odniesieniu do realizacji obowiązku zapewnienia pracownikom bezpiecznego stanowiska pracy uzasadniają pociągnięcie pracodawcy do odpowiedzialności na zasadzie winy (zob. wyrok SN z 13.4.2017 r., I PK 146/16; wyrok SN z 14.9.2000 r., II UKN 207/00 OSNP Nr 8/2002, poz. 191). Odpowiedzialność pracodawcy uwarunkowana jest wykazaniem, że w konkretnych okolicznościach faktycznych praca została zorganizowana nieprawidłowo, co w konsekwencji doprowadziło np. do choroby zawodowej, albo że istniejące realnie zagrożenia przy jej wykonywaniu nie zostały rozpoznane przez pracodawcę, wobec czego pracownik nie miał o nich żadnej wiedzy, czy też takie zagrożenia nie zostały zniwelowane, co naraziło na szwank zdrowie, bądź życie pracownika (zob. wyrok SN z 7.6.2011 r., II PK 324/10; wyrok SN z 4.11.2008 r., II PK 100/08,OSNP Nr 9-10/2010, poz. 108). Naruszenie obowiązków pracodawcy w zakresie bhp może nastąpić także wtedy, gdy pracodawcy nie można zarzucić naruszenia konkretnego przepisu. Niepodjęcie możliwych i dyktowanych doświadczeniem życiowym i dbałością o zdrowie i życie osób pozostających w sferze działania zakładu pracy działań zapobiegających naruszeniu tych dóbr jest bowiem samo w sobie naruszeniem porządku prawnego (zob. wyrok SA w Poznaniu z 1.8.2013 r., III APa 11/13). Niedopełnienie obowiązku przez osobę odpowiedzialną za bezpieczeństwo i higienę pracy i przez to narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu stanowi przestępstwo określone w art. 220 KK (zob. wyrok SN z 1.3.2016 r., I PK 85/15; wyrok SN z 6.10.2009 r., II KK 97/09, OSNwSK Nr 1/2009, poz. 1935). Sprawcą przestępstwa z art. 220 § 1 KK jest jedynie osoba odpowiedzialna za przestrzeganie bhp, a więc może być nim nie tylko kierownik zakładu pracy, ale również każda inna osoba kierująca pracownikami, a nawet osoby pełniące funkcje kontrolne i nadzorcze z zakresu bhp, nawet jeżeli nie pozostają w strukturze organizacyjnej zakładu pracy (zob. wyrok SN z 25.2.2003 r., WA 4/03, OSNwSK Nr 1/2003, poz. 403). Sam fakt pełnienia wobec pracowników funkcji kierowniczych zobowiązuje te osoby, jako osoby kierujące pracownikami, do stałego czuwania nad tym, aby praca podległych im pracowników przebiegała zgodnie z przepisami lub zasadami bhp (zob. wyrok SA w Krakowie z 30.5.2017 r., I ACa 16/17; wyrok SN z 19.2.2013 r., IV KK 216/12; wyrok SO w Siedlcach z 20.8.2013 r., II Ka 337/13). Istotne przy tym jest, że każda z odpowiedzialnych osób odpowiada za własne zachowania, niezależnie od odpowiedzialności innych osób (zob. wyrok SA w Krakowie z 30.5.2017 r., I ACa 16/17; wyrok SN z 19.2.2013 r., IV KK 216/12). Stwierdzenie odpowiedzialności oskarżonego na gruncie prawa karnego wymaga nie tylko wykazania niedopełnienia przez pracodawcę zasad bhp, stanowiących naruszenie praw pracownika wynikających ze stosunku pracy, ale wykazania, iż działania oskarżonego stanowiące niedopełnienie obowiązku z zakresu bhp stwarzały konkretne, realne i natychmiastowe zagrożenie dla życia i zdrowia pokrzywdzonej (zob. wyrok SA w Łodzi z 3.12.2015 r., III APa 16/15; wyrok SO w Siedlcach z 9.8.2013 r., II Ka 365/13). Penalizowanym skutkiem przestępczego zachowania opisanego w art. 220 § 1 i 2 KK jest sam stan "bezpośredniego niebezpieczeństwa" dla określonych w tych przepisach dóbr prawnych, poprzedzający ich "naruszenie", które może, ale nie musi wystąpić, bez konieczności zaistnienia dodatkowych zdarzeń (zob. wyrok SA w Katowicach z 22.6.2018 r., V ACa 350/17; postanowienie SN z 6.5.2015 r., IV KK 33/15). MoPr
Pracodawca ponosi odpowiedzialność nie tylko za własne działania i zaniechania, ale także za stan obiektów, urządzeń, procesów technologicznych oraz wyposażenie pracowników w środki ochrony indywidualnej. Niedopełnienie obowiązków w zakresie bhp może skutkować pociągnięciem pracodawcy do odpowiedzialności na zasadzie winy, nawet jeśli nie dochodzi do naruszenia konkretnych przepisów (zob. wyrok SA w Poznaniu z 1.8.2013 r., III APa 11/13).