„Przełamanie” branżowego charakteru prac w szczególnych warunkach

Tematyka: przepisy, wykaz A, wiek emerytalny, praca w szczególnych warunkach, stanowiskowo-branżowy, Sąd Najwyższy, kierowca ciągnika, kombajn, pojazdy gąsiennicowe, specyfika pracy, proces technologiczny

W świetle przepisów wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia rady ministrów z 7.2.1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze (Dz.U. Nr 8 poz. 43 ze zm.), wyodrębnienie poszczególnych prac ma charakter stanowiskowo-
branżowy. Pod pozycjami zamieszczonymi w kolejnych działach wykazu wymieniono bowiem konkretne
stanowiska przypisane danym branżom, uznając je za prace w szczególnych warunkach, uprawniające do
niższego wieku emerytalnego. Przyporządkowanie danego rodzaju pracy do określonej branży ma istotne
znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy w szczególnych warunkach – orzekł 14.1.2012 r. Sąd Najwyższy, III
USKP 14/21,
.
Opis stanu faktycznego
Wnioskodawca, odwołujacy się od decyzji ZUS w niniejszej sprawie, był zatrudniony w Państwowym Gospodarstwie
Rolnym we W. na stanowisku traktorzysty. Do obowiązków wnioskodawcy należała obsługa maszyn rolniczych takich
jak: ciągnik wraz z samobieżnymi maszynami działającymi przy pomocy ciągnika oraz kierowanie kombajnu
zbożowego w okresie żniw. Ciągnikiem wnioskodawca wykonywał wszystkie prace polowe. Wnioskodawca pracował
w tym charakterze stale, codziennie w pełnym wymiarze czasu pracy. W okresie żniw obsługiwał kombajn.
W przypadku przestojów lub zimą, wnioskodawca wykonywał prace w transporcie (woził ciągnikiem obornik, pasze,
nawozy, węgiel i koncentraty).
Stanowisko SO i SA
Sąd Okręgowy po rozpoznaniu odwołania zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i przyznał J.S. prawo
do emerytury. W celu ustalenia charakteru zatrudnienia wnioskodawcy w spornym okresie przeprowadził dowód
z opinii biegłego z zakresu organizacji i zarządzania przemysłem, który wyjaśnił, że praca w nieresorowanych
traktorach, często bez kabin lub z kabinami nieszczelnymi i bez ogrzewania i klimatyzacji odbywała się z większym
narażeniem na uciążliwe, wielogodzinne podleganie drganiom na nierównej nawierzchni niż na drogach, a ponadto
odbywała się też z narażeniem na działanie pyłu przy sianokosach, czy zwózce słomy po żniwach jak również
w trakcie orki. Narażała kierowcę na niekorzystny wpływ środków chemicznych podczas wykonywania oprysków oraz
na działanie zmiennych warunków atmosferycznych.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację ZUS, aprobując ustalenia oraz ocenę prawną SO. Wskazał, że rodzaj i zakres
czynności wykonywanych przez odwołującego się, a także stopień szkodliwości i uciążliwości towarzyszący
wykonywanym pracom kwalifikuje je do prac w warunkach szczególnych w oparciu o poz. 3, Działu VIII, wykazu A,
stanowiącego załącznik do WiekEmerytR. Pomimo bowiem stanowiskowo - branżowego charakteru wyodrębnienia
prac kwalifikujących do nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku nie jest wykluczone uznanie określonej
pracy za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach, w sytuacji gdy zakład zatrudniający
ubezpieczonego nie należy według kwalifikacji do określonej branży. Sąd drugiej instancji stwierdził, że
szkodliwość pracy traktorzysty w żaden sposób nie jest uzależniona od tego, czy wykonywał on prace rolnicze, czy
transportowe, ale wynika z faktu, że traktorzysta w trakcie jej wykonywania jak i kierowca kombajnu, jest poddawany
przez cały czas pracy silnika bardzo silnym wibracjom o ogólnym działaniu na organizm człowieka.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy uznał skargę kasacyjną za uzasadnioną, w konsekwencji czego uchylił zaskarżony wyrok i zmienił
poprzedzający wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że oddalił odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych. SN wskazał, że prezentowane przez Sąd Apelacyjny stanowisko jest błędne. Usystematyzowanie
na poziomie rozporządzenia (WiekEmerytR) prac o znacznej szkodliwości dla zdrowia i uciążliwości w oddzielnych
działach oraz przypisanie poszczególnych stanowisk pracy do odrębnych gałęzi gospodarki nie jest przypadkowe,
gdyż konkretne stanowisko jest narażone na ekspozycję czynników szkodliwych w stopniu mniejszym lub większym
w zależności od tego, w którym dziale gospodarki (branży) jest umiejscowione. Dlatego konieczny jest bezpośredni
związek wykonywanej pracy z procesem technologicznym właściwym dla danego działu gospodarki. Oznacza
to, że przynależność pracodawcy do określonej gałęzi gospodarki ma istotne znaczenie i nie można dowolnie
wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do których nie zostały przypisane w tym akcie prawnym.
Nie można więc przyjąć, że istotny dla stwierdzenia wykonywania pracy w szczególnych warunkach jest wyłącznie
rodzaj tej pracy, a bez znaczenia pozostaje okoliczność zatrudnienia pracownika w określonym sektorze gospodarki.
W świetle wykazu A wyodrębnienie poszczególnych prac ma charakter stanowiskowo-branżowy. Pod
pozycjami zamieszczonymi w kolejnych działach wykazu wymieniono bowiem konkretne stanowiska przypisane
danym branżom, uznając je za prace w szczególnych warunkach, uprawniające do niższego wieku emerytalnego.
Przyporządkowanie danego rodzaju pracy do określonej branży ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako pracy

w szczególnych warunkach. Szkodliwość pracy nie powstaje w związku z samym faktem prowadzenia tych pojazdów,
lecz z faktem prowadzenia ich przy uwzględnieniu specyfiki „technologii” pracy w transporcie i obciążeń
psychofizycznych.
Sąd Najwyższy podkreślił, że umieszczenie przez prawodawcę prac kierowców ciągników, kombajnów lub pojazdów
gąsiennicowych jako prac wykonywanych w szczególnych warunkach właśnie w Dziale VIII (poz. 3), a nie w innych
działach wykazu A (np. w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym) musi być odnoszone do szczególnych warunków
panujących w transporcie (w tym przypadku w transporcie drogowym). Dlatego szkodliwość i uciążliwość tych prac
należy wiązać ze specyfiką poruszania się w ruchu drogowym przez pojazdy o odmiennej w stosunku do
„normalnych” uczestników tego ruchu charakterystyce (gabarytach i sposobie przemieszczania się), wymagającej
wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia.

Komentarz
Wykładnia językowa regulacji zawartej w wykazie A, Dział VIII, poz. 3 załącznika do WiekEmerytR nie pozostawia
wątpliwości – przyjęta przez prawodawcę została kwalifikacja branżowo-stanowiskowa, która nie pozwala na
kwalifikowanie pracy kierowców ciągników, kombajnów lub pojazdów gąsienicowych wykonujących pracę w rolnictwie
jako pracy w szczególnych warunkach. Jak wskazał SN, dla przyjęcia, iż praca kierowcy ciągnika może być zaliczona
do pracy w szczególnych warunkach w transporcie wymaga poczynienia ustaleń wskazujących na tożsamość
stopnia narażenia osoby wykonującej tę pracę na ekspozycję czynników szkodliwych dla zdrowia w obydwu
branżach. Sąd Najwyższy mimo wydanego rozstrzygnięcia nie wykluczył takiej możliwości, co wynika również
z analizy innych wyroków wydanych 14.01.2021 r. w analogicznych stanach faktycznych (m.in.: III USKP 5/21,
, III USKP 8/21,
czy III USKP 13/21,
.
Mimo zatem co do zasady otwartej drogi do dokonywania takich ustaleń, również przy pomocy biegłych sądowych,
pamiętać jednocześnie należy, że nawet podobieństwo oddziaływania szkodliwych dla zdrowia czynników na
organizm kierowcy ciągnika służącego do prac rolniczych oraz ciągnika używanego do świadczenia usług
transportowych nie wyczerpuje całego problemu możliwości kwalifikacji takiej pracy jako pracy w szczególnych
warunkach. Trzeba bowiem pamiętać, że prace w narażeniu na szkodliwe czynniki powinny być wykonywane
stale i w pełnym wymiarze czasu. Możliwe jest zatem „przełamanie” branżowego charakteru prac w warunkach
szczególnych z pewnymi zastrzeżeniami. Jeśli do podstawowych obowiązków pracownika należało wykonywanie
prac transportowych, a jedynie doraźnie prac polowych to dopuszczalne jest przełamanie branżowego
przypisania stanowisk pracy uprawniających do emerytury w wieku obniżonym, jeżeli pracownicy
zatrudnieni na takim samym stanowisku pracy, lecz w różnych branżach, narażeni byli w takim samym
stopniu na ekspozycję na te same czynniki szkodliwe.

Wyrok SN z 14.1.2021 r., III USKP 14/21,

Sąd Najwyższy podkreślił, że umieszczenie prac kierowców ciągników, kombajnów lub pojazdów gąsiennicowych jako prac wykonywanych w szczególnych warunkach w Dziale VIII wykazu A musi być odnoszone do specyfiki pracy. Istotne jest bezpośrednie powiązanie wykonywanej pracy z procesem technologicznym właściwym dla danej branży. Wniosek: możliwe jest 'przełamanie' branżowego charakteru prac w warunkach szczególnych w pewnych okolicznościach.