Pozorność umowy o pracę a stosunek ubezpieczenia społecznego

Umowa o pracę a stosunek ubezpieczenia społecznego - publikacja analizująca związek między zawarciem umowy o pracę a objęciem ubezpieczeniem społecznym. Istotne jest rzeczywiste istnienie stosunku pracy, nie tylko formalne zawarcie umowy. Artykuł omawia zagadnienie pozorności umowy o pracę oraz konsekwencje prawne z tym związane.

Tematyka: umowa o pracę, ubezpieczenie społeczne, pozorność umowy, stosunek pracy, rzeczywistość zatrudnienia, charakterystyczne cechy stosunku pracy, konsekwencje prawne

Dla objęcia ubezpieczeniem społecznym z tytułu wykonywania pracy zasadnicze znaczenie ma nie to, czy
umowa o pracę została zawarta i czy jest ważna. Kluczowe jest to, czy strony umowy pozostawały
w stosunku pracy, tj. czy zatrudnienie miało charakter rzeczywisty i polegało na wykonywaniu odpłatnej
pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem.
Stan faktyczny
(...) spółka z o.o. z siedzibą w W. (dalej: Pracodawca) została wpisana do KRS 14.12.2007 r. Prowadziła działalność
w zakresie usług księgowych i zatrudniała 6 osób na stanowiskach księgowych. Nigdy jednak nie zatrudniała
handlowca. S. S. (dalej: Skarżąca) ukończyła studia magisterskie w zakresie dziennikarstwa, zarządzania
i marketingu. 2.7.2019 r. strony zawarły umowę o pracę na czas określony od 2.7.2019 r. do 31.12.2021 r. Skarżąca
8.7.2019 r. została zgłoszona do ubezpieczenia emerytalnego, rentowych, chorobowego, wypadkowego oraz
zdrowotnego. Natomiast 6.7.2019 r. Skarżąca otrzymała skierowanie do poradni chirurgii urazowo-ortopedycznej
w zw. z rozpoznaniem złamania trzonu kości piszczelowej i kostki przyśrodkowej. Od 9.7.2019 r. była
hospitalizowana i niezdolna do pracy. Korzystała ze zwolnienia lekarskiego do momentu zakończenia leczenia
pooperacyjnego, tj. do 18.2.2020 r. Pracodawca 12.12.2019 r. złożył do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dalej:
ZUS) zaświadczenie, w którym wskazał, że Skarżąca, zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy od 2.7.2019 r. do
1.7.2020 r., przepracowała w lipcu 2019 r. 8 dni. Stała się niezdolna do pracy od 9.7.2019 r. i za okres od 9.7.2019 r.
do 10.8.2019 r. uzyskała wynagrodzenie. Wskazano, że Skarżąca występuje o wypłatę zasiłku chorobowego.
Pozorność umowy o pracę
Sąd zbadał, czy w odniesieniu do spornego stosunku pracy nie zaistniały podstawy do stwierdzenia nieważności
oświadczeń stron na podstawie art. 83 KC, który przewiduje, że nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej
stronie za jej zgodą dla pozoru. Pozorność umowy wyraża się w braku zamiaru wywołania skutków prawnych przy
jednoczesnym zamiarze stworzenia okoliczności, mających na celu zmylenie osób trzecich. Istotne znaczenie ma tu
niezgodność między pierwotnym aktem woli, a jego uzewnętrznieniem. W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, iż
zamiar nawiązania stosunku ubezpieczenia społecznego bez rzeczywistego wykonywania umowy o pracę świadczy
o fikcyjności zgłoszenia do pracowniczego ubezpieczenia społecznego. Zgodnie z art. 83 § 1 KC w zw. z art. 300
ustawy z 26.6.1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320 ze zm.; dalej: KP) w sytuacji, w której stronom
umowy o pracę przyświeca jedynie intencja włączenia do ubezpieczenia społecznego (i uzyskanie świadczeń z niego
płynących) pod pozorem zatrudnienia, bez jego rzeczywistego wykonywania pracy, zawarcie umowy o pracę nie
może rodzić skutków prawnych. Nie stanowi też podstawy do uznania, że osoba, która zawarła taką umowę, podlega
ubezpieczeniu społecznemu. Jednocześnie przyjmuje się, że nie można stwierdzić pozorności oświadczeń woli
o zawarciu umowy o pracę w sytuacji, w której pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca pracę
przyjmował (wyrok SN z 12.5.2011 r., II UK 20/11,
). Dla objęcia ubezpieczeniem społecznym z tytułu
wykonywania pracy zasadnicze znaczenie ma więc nie to, czy umowa o pracę została zawarta i czy jest
ważna (jako nienaruszająca art. 83 § 1 KC), lecz tylko to, czy strony umowy pozostawały w stosunku pracy -
art. 8 ust. 1 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.).
O tym zaś, czy strony istotnie w takim stosunku pozostawały i czy stanowi on tytuł ubezpieczeń społecznych nie
decyduje samo formalne zawarcie umowy o pracę, wypłata wynagrodzenia, przystąpienie do ubezpieczenia
i opłacenie składki, wystawienie świadectwa pracy, ale faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów
charakterystycznych dla stosunku pracy, wynikających z art. 22 § 1 KP. Dla objęcia obowiązkowymi
ubezpieczeniami społecznymi wymagane jest zatem ustalenie, czy zatrudnienie miało charakter rzeczywisty
i polegało na wykonywaniu odpłatnej pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego
kierownictwem.
Zaskarżona decyzja
W uzasadnieniu decyzji ZUS z 27.8.2020 r., w której stwierdzono, że Skarżąca jako pracownik nie podlega
obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od 2.7.2019 r. wskazano,
że zgłoszenie Skarżącej do ubezpieczeń zostało dokonane w celu umożliwienia uzyskania prawa do zasiłku
chorobowego.
Uzasadnienie Sądu
Sąd podzielił stanowisko ZUS w tym zakresie. Strony umowy o pracę nie wykazały, by celem jej zawarcia było
realizowanie stosunku pracy i by taka realizacja faktycznie nastąpiła. Tym samym strony zawarły umowę jedynie
w celu zapewnienia Skarżącej tytułu do ubezpieczeń w sytuacji, w której uległa wypadkowi i zaistniała konieczność

długotrwałego leczenia oraz zapewnienia świadczeń z nim związanych. Oświadczenia złożone podczas zawierania
ww. umowy o pracę należało ocenić jako nieważne, bo pozorne.
Za przyjęciem takiego stanowiska przemawia m.in. rozbieżność w stanowisku przedstawionym przez strony przed
ZUS, a także brak przedłożenia podpisanej umowy o pracę. To z kolei poddaje w wątpliwość, czy umowa faktycznie
została podpisana w tej dacie, jaka została wskazana jako data zawarcia umowy, a także to, czy strony ją
realizowały. Poza tym Sąd zwrócił uwagę, że Skarżąca przed przystąpieniem do pracy powinna wykonać badania
wstępne, na które powinien skierować ją Pracodawca. Po powrocie do pracy po długim okresie niezdolności do pracy
powinny być przeprowadzone badania kontrolne. Ponadto Skarżąca powinna zostać przeszkolona w zakresie BHP.
Żaden z dokumentów, który potwierdziłby zdolność do pracy oraz odbycie szkolenia nie został złożony. Sąd ma
świadomość, że dokonanie ww. czynności nie jest elementem warunkującym ważność umowy, niemniej jednak jest
to okoliczność stanowiąca jeden z czynników mogących prowadzić do takiego wniosku. Sąd miał na uwadze także to,
iż strony umówiły się, że Skarżąca będzie pracowała jako pracownik biurowy i handlowiec. Pracodawca zaś jest
zobowiązany udostępnić zaplecze biurowe, kopiarkę, telefon stacjonarny i materiały biurowe. Tymczasem
w zeznaniach stron brak odniesienia do stanowiska pracownika biurowego. Stanowisko to nie jest tożsame ze
stanowiskiem handlowca, dlatego strony w umowie określiły je dwuczłonowo. Zdaniem Sądu może to sugerować, że
zamiarem stron było tylko to, by uwiarygodnić stosunek pracy od strony formalnej, nie to zaś, aby go faktycznie
realizować. Kolejną analizowaną okolicznością było istnienie po stronie Pracodawcy uzasadnionej potrzeby
ekonomicznej, związanej z zatrudnieniem pracownika. Przy ocenie pozorności umowy o pracę racjonalność
zatrudnienia oraz potrzeba zatrudnienia pracownika są przesłankami istotnymi dla oceny ważności umowy
(wyrok SN z 2.2.2000 r., II UKN 359/99,
). W przedmiotowej sprawie strony nie wykazały istnienia po stronie
Pracodawcy rzeczywistej potrzeby zatrudnienia Skarżącego na stanowisku pracownika biurowego oraz handlowca.
Jak wynika z wpisu do KRS pracodawca prowadzi działalność od 2007 r. i nigdy nie zatrudniał nikogo na stanowisku
handlowca. Nie miał potrzeby, by w pełnym wymiarze czasu pracy, na podstawie umowy o pracę zatrudnić
pracownika, który miałby zajmować się pozyskiwaniem klientów. Ponadto w okresie kilkumiesięcznej niezdolności do
pracy Skarżącej Pracodawca nie podjął żadnych czynności, aby zatrudnić kogoś na zastępstwo.
Niezależnie od powyższego w przedmiotowej sprawie oprócz zeznań stron brak było dowodów potwierdzających
świadczenie pracy przez Skarżącą. Dodatkowo Sąd zwrócił uwagę na to, że strony nie przedstawiły okoliczności
świadczących o tym, by praca Skarżącej miała odbywać się w relacji podporządkowania pracowniczego, na którą
składają się m.in.: organizacja przez pracodawcę miejsca i czasu pracy oraz wydawanie pracownikowi poleceń lub
choćby ogólne określenie zadań, jakie ma wykonywać. Brak było także dowodów, potwierdzających odpłatny
charakter pracy. Wprawdzie sama treść umowy o pracę określa, że wypłata wynagrodzenia będzie odbywała się
w formie gotówkowej, jednakże w sprawie nie przedstawiono dowodów potwierdzających, że Skarżąca otrzymała
zapłatę za wykonaną pracę, i w jakiej kwocie.
Rozstrzygnięcie Sądu
W tych okolicznościach Sąd podzielił stanowisko ZUS, oceniając sporną umowę o pracę jako pozorną. W ocenie
Sądu całokształt zaprezentowanych okoliczności daje podstawy do przyjęcia, że umowa ta nie została zawarta
w celu odpłatnego świadczenia pracy przez Skarżącą, lecz wyłącznie z zamiarem zagwarantowania jej tytułu do
świadczeń z ubezpieczeń społecznych tym bardziej, że takiego tytułu nie posiadała od kwietnia 2018 r. Uległa
wypadkowi, z którym od momentu jego zaistnienia wiadomo było, że będzie wiązała się dłużej trwająca niezdolność
do pracy. Przy tym zgłoszenie do ubezpieczeń, aczkolwiek z zachowaniem terminu, wpłynęło do ZUS dopiero po
dacie tego wypadku, co w powiązaniu z innymi omówionymi okolicznościami sugeruje zmowę stron i pozorność
złożonych oświadczeń tylko na potrzeby związane z uzyskaniem świadczeń na wypadek choroby. W tej sytuacji
odwołanie podlegało oddaleniu jako niezasadne.

Komentarz
Na tle rozstrzyganej sprawy Sąd wypowiedział się na temat pozorności umowy o pracę w kontekście objęcia
ubezpieczeniem społecznym. Mając na uwadze dotychczasowe stanowisko orzecznictwa i pogląd SN w tej kwestii,
wskazał, że zasadnicze znaczenia dla oceny umowy o pracę pod kątem jej pozorności ma rzeczywiste istnienie
stosunku pracy. Okoliczność ta jest każdorazowo oceniania przez pryzmat charakterystycznych cech oraz elementów
tego stosunku, które wskazuje ustawodawca w art. art. 22 § 1 KP. Można do nich zaliczyć: dobrowolność,
wzajemność zobowiązania, osobisty charakter, odpłatność, kierownictwo pracodawcy (podporządkowanie
pracownika), ciągłość świadczenia pracy, zobowiązanie starannego działania i ryzyko po stronie pracodawcy.

Wyrok SO w Warszawie z 29.12.2021 r., VII U 1611/20,

W kontekście sprawy dotyczącej pozorności umowy o pracę, Sąd podkreślił, że istnienie rzeczywistego stosunku pracy ma kluczowe znaczenie dla oceny umowy pod kątem jej ważności. Elementy charakterystyczne dla stosunku pracy, jak dobrowolność, wzajemność zobowiązania czy kierownictwo pracodawcy, są istotne dla ustalenia faktycznego zatrudnienia.