Pozorność umowy o pracę

Czy samo formalne zawarcie umowy o pracę decyduje o pozostawaniu stron w stosunku pracy? Przeczytaj publikację "Pozorność umowy o pracę" i dowiedz się, co jest kluczowe dla uznania stosunku pracy oraz jakie elementy faktycznie decydują o ubezpieczeniach społecznych.

Tematyka: umowa o pracę, stosunek pracy, ubezpieczenia społeczne, pozorność umowy, faktyczne realizowanie pracy, stanowisko ZUS, stanowisko SO

O tym, czy strony pozostawały w stosunku pracy, i stosunek ten stanowi tytuł ubezpieczeń społecznych, nie
decyduje samo formalne zawarcie umowy o pracę, wypłata wynagrodzenia, przystąpienie do ubezpieczenia
i opłacenie składki oraz wystawienie świadectwa pracy, ale faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów
charakterystycznych dla stosunku pracy, wynikających z art. 22 § 1 KP.
Stan faktyczny
B.Z. (dalej: Ubezpieczona) i M.Z. (dalej: Płatnik składek) są małżeństwem od 2012 r. Płatnik składek z zawodu jest
cukiernikiem, a Ubezpieczona również pracowała głównie w gastronomii. Płatnik składek od 5.8.2019 r. prowadzi
działalność gospodarczą, której przeważającym przedmiotem działalności jest prowadzenie restauracji i innych
stałych placówek gastronomicznych.
W czasie kiedy Płatnik składek otwierał ww. działalność gospodarczą, Ubezpieczona pracowała jako sprzedawca na
Stacji Paliw. W okresie między majem 2020 r. a styczniem 2021 r. Ubezpieczona pomagała mężowi
w sklepie/kawiarni i jednocześnie szukała pracy. Strony 11.1.2021 r. zawarły umowę o pracę w pełnym wymiarze
czasu pracy na czas nieokreślony od 12.1.2021 r. Na jej podstawie Ubezpieczona zajmowała stanowisko managera
i otrzymywała wynagrodzenie w stałej stawce miesięcznej, w wysokości aktualnie obowiązującego ustawowego
minimalnego wynagrodzenia. Tego samego dnia Ubezpieczona odbyła instruktaż ogólny BHP oraz instruktaż
stanowiskowy. Z kolei 2.7.2020 r. przedstawiła orzeczenie o zdolności do pracy na ww. stanowisku.
Do obowiązków Ubezpieczonej należała sprzedaż oraz transport towaru z hurtowni do sklepu, odbiór
i przekazywanie dokumentów do księgowej, zakupy oraz rekrutacja studentów. Ubezpieczona wykonywała ww.
obowiązki w godzinach otwarcia sklepu, tj. od 9:00-10:00 do godz. 19:00-20:00. Ubezpieczona nie podpisywała się
na liście obecności, a wynagrodzenie otrzymywała w gotówce.
Od 22.3.2021 r. do 18.4.2021 r. Ubezpieczona była niezdolna do pracy, ze względu na chorobę dziecka (zapalenie
płuc) i sprawowanie nad nim opieki. Następne ubezpieczona złożyła wniosek o zasiłek opiekuńczy na córkę, kiedy
decyzją rządu zostały zamknięte placówki edukacyjne w związku z epidemią koronawirusa.
Stanowisko ZUS
17.6.2021 r. ZUS wydał decyzję, w której stwierdził, że Ubezpieczona jako pracownik Płatnika składek nie podlegała
obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym, chorobowemu, wypadkowemu od 11.1.2021 r. W ocenie
ZUS, okoliczności sprawy, takie jak: zgłoszenie do ubezpieczeń na krótko przed powstaniem niezdolności do pracy
po obowiązującym terminie, stworzenie stanowiska celem zgłoszenia ww. do obowiązkowych ubezpieczeń
społecznych, zaległości Płatnika składek z tytułu nieopłacenia należnych składek na ubezpieczenia, brak ochrony
ubezpieczeniowej bezpośrednio przed zgłoszeniem do ubezpieczeń, brak świadków mogących potwierdzić fakt
świadczenia pracy, brak jakichkolwiek dowodów na wykonywanie pracy, brak reakcji Płatnika składek na pisma ZUS
pomimo ich odbioru wskazują, że strony podjęły czynności formalne, które zdaniem ZUS miały na celu umożliwienie
Ubezpieczonej skorzystanie z ochrony ubezpieczeniowej i wypłaty świadczeń płynących z tego tytułu, a nie faktyczne
wykonywanie zatrudnienia.
Tym samym ZUS uznał, że zawarcie przez Ubezpieczoną umowy o pracę z Płatkiem składek oraz zgłoszenie jej do
ubezpieczeń od 11.1.2021 r. nosi znamiona świadomego i zorganizowanego działania, którego celem było uzyskanie
w sposób nieuprawniony świadczeń z ubezpieczenia społecznego, co w konsekwencji czyni powyższe czynności
nieważnymi w rozumieniu art. 58 § 2 KC.
Z art. 83 § 1 KC wynika, że nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru.
Pozorność umowy wyraża się w braku zamiaru wywołania skutków prawnych przy jednoczesnym zamiarze
stworzenia okoliczności mających na celu zmylenie osób trzecich. Przy czym należy odróżnić nieważność
spowodowaną pozornością czynności prawnej od nieważności czynności prawnej mającej na celu obejście ustawy
(art. 58 § 1 KC). Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej treści, które
z formalnego punktu widzenia nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości zmierza do zrealizowania celu,
którego osiągnięcie jest zakazane przez ustawę. Pojęcia obejścia prawa i pozorności są sobie znaczeniowo bliskie
i niejednokrotnie się pokrywają. Ustalenie, czy umowa zmierza do obejścia prawa, czy jest pozorna, wymaga
poczynienia konkretnych ustaleń faktycznych dotyczących okoliczności jej zawarcia, celu jaki strony zamierzały
osiągnąć, charakteru wykonywanej pracy i zachowania koniecznego elementu stosunku pracy, jakim jest
wykonywanie pracy podporządkowanej (uchwała SN z 8.3.1995 r., I PZP 7/95,
).
Stanowisko SO

SO w pierwszej kolejności wskazał, że dla objęcia ubezpieczeniem społecznym z tytułu wykonywania pracy
zasadnicze znaczenie ma nie to, czy umowa o pracę została zawarta i czy jest ważna, ani również faktyczny
cel zgłoszenia danej osoby do ubezpieczeń społecznych (jako nienaruszające art. 58 § 1 lub 2 KC albo art. 83
§ 1 KC), lecz tylko to, czy strony umowy pozostawały w stosunku pracy - art. 8 ust. 1 ustawy z 13.10.1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009; dalej: SysUbSpołU). O tym zaś, czy strony
istotnie w takim stosunku pozostawały, i stosunek ten stanowi tytuł ubezpieczeń społecznych, nie decyduje samo
formalne zawarcie umowy o pracę, wypłata wynagrodzenia, przystąpienie do ubezpieczenia i opłacenie składki,
wystawienie świadectwa pracy, ale faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów charakterystycznych dla
stosunku pracy (essentialia negotii), a wynikających z art. 22 § 1 KP. Dla objęcia obowiązkowymi
ubezpieczeniami społecznymi wymagane jest zatem ustalenie, czy zatrudnienie miało charakter rzeczywisty
i polegało na wykonywaniu odpłatnej pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego
kierownictwem.
W tym kontekście SO wskazał, że wobec dokonanych w sprawie ustaleń nie można stwierdzić, że zgłoszenie
Ubezpieczonej do ubezpieczeń społecznych nosiło znamiona świadomego i zamierzonego działania, którego celem
było uzyskanie w sposób nieuprawniony świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
W uzasadnieniu skarżonej decyzji ZUS nie ma argumentów, które można byłoby uznać za wystarczające do
sformułowania takiego twierdzenia, tym bardziej że umowa o pracę faktycznie była realizowana, co potwierdził
zgromadzony materiał dowodowy (zeznania świadków: stałych klientów sklepu, księgowej). To oznacza, że
o pozorności oświadczeń stron stosunku pracy nie może być mowy, tym bardziej, że zaistniały te elementy, na które
wskazuje art. 22 § 1 KP, a mianowicie praca była wykonywana odpłatnie, a także w miejscu i w czasie wskazanym
przez pracodawcę oraz pod jego kierownictwem.
Jednocześnie SO wskazał, że okoliczność zatrudnienia Ubezpieczonej była związana z tym, że Płatnik składek od
1.7.2020 r. otworzył drugi punkt sprzedaży i potrzebował do pomocy osobę, która odciąży go w wykonywaniu
obowiązków i prowadzeniu cukierni.
Oceniając, że umowa nie była pozorna, SO wiązł pod uwagę, że za taką nie można uznać umowy, która
w rzeczywistości była wykonywana, tj. takiej, w ramach której pracownik faktycznie świadczy na rzecz pracodawcy
pracę podporządkowaną. O fikcyjności umowy o pracę świadczy zamiar nawiązania stosunku ubezpieczenia
społecznego bez rzeczywistego wykonywania tej umowy (wyrok SN z 28.2.2001 r., II UKN 244/00,
).
Dodatkowo nie jest istotne, czy strony zawierające umowę o pracę miały realny zamiar wzajemnego zobowiązania
się przez pracownika do świadczenia pracy, a przez pracodawcę do zapewnienia pracy i wynagrodzenia za nią, lecz
to, czy taki zamiar stron został w rzeczywistości zrealizowany (wyrok SN z 13.6.2006 r., II UK 202/05,
).
Należy przy tym zaakcentować, że przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych nie uzależniają także skuteczności
nawiązania stosunku pracowniczego od okresu trwania konkretnej umowy, od długości wcześniej przysługującej
ochrony ubezpieczeniowej czy też od stanu zdrowia pracownika. Z tego wynika, że nagłe przerwanie relacji
z pracodawcą bądź nieprzystąpienie do realizacji umowy o pracę w ustalonym czasie z powodu pogorszenia stanu
zdrowia pracownika nie może wpływać negatywnie na powstały stosunek ubezpieczenia społecznego i wynikające
z niego skutki.
Mając na względzie poczynione ustalenia faktyczne i zaprezentowaną argumentację, SO zmienił zaskarżoną decyzję
ZUS w ten sposób, że stwierdził, że Ubezpieczona jako pracownik u Płatnika składek podlega obowiązkowo
ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu od 11.1.2021 r.

Komentarz
Na tle stanu faktycznego ustalonego w rozpatrywanej sprawie SO wypowiedział się na temat faktycznej realizacji
umowy o pracę jako okoliczności warunkującej uznanie umowy za ważną, a tym samym stanowiącą podstawę
stosunku ubezpieczeniowego. W tym kontekście SO wskazał, że każdorazowo to okoliczności konkretnej sprawy
przesądzają o charakterze zawartej umowy o pracę i jej ewentualnej pozorności. Do okoliczności tych należą cechy
konstytutywne stosunku pracy, wskazane wprost przez ustawodawcę, takie jak: wykonywanie odpłatnej pracy
określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem. Zdaniem SO, wbrew stanowisku ZUS, te
okoliczności zaistniały w niniejszej sprawie, umowa zawarta pomiędzy stronami była ważna, a Ubezpieczona objęta
ubezpieczeniem.

Wyrok SO z 8.2.2023 r., VII U 1024/21,

Stanowisko ZUS i SO w sprawie "Pozorność umowy o pracę" pokazuje, jak istotne jest faktyczne realizowanie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy. Dowiedz się, dlaczego samo formalne zawarcie umowy o pracę nie zawsze jest decydujące.