Odpowiedzialność materialna pracowników za szkodę wyrządzoną pracodawcy – art. 114-122 KP
Odrębnie unormowana w Kodeksie Pracy odpowiedzialność materialna pracowników za szkody wyrządzone pracodawcy jest korzystniejsza dla pracowników od zasad odpowiedzialności wynikających z prawa cywilnego. Artykuły 114-122 KP regulują sytuacje, gdy szkoda powstaje w wyniku działań lub zaniechań pracownika w ramach stosunku pracy. Praca pod kierownictwem pracodawcy nakłada na pracownika liczne obowiązki, których niewypełnienie może skutkować koniecznością naprawienia szkody.
Tematyka: Kodeks Pracy, odpowiedzialność materialna pracowników, szkoda wyrządzona pracodawcy, artykuły 114-122 KP, wina pracownika, odszkodowanie, przykłady odpowiedzialności
Odrębnie unormowana w Kodeksie Pracy odpowiedzialność materialna pracowników za szkody wyrządzone pracodawcy jest korzystniejsza dla pracowników od zasad odpowiedzialności wynikających z prawa cywilnego. Artykuły 114-122 KP regulują sytuacje, gdy szkoda powstaje w wyniku działań lub zaniechań pracownika w ramach stosunku pracy. Praca pod kierownictwem pracodawcy nakłada na pracownika liczne obowiązki, których niewypełnienie może skutkować koniecznością naprawienia szkody.
Odrębnie unormowana w KP odpowiedzialność materialna pracowników za szkody wyrządzone pracodawcy jest korzystniejsza dla pracowników od zasad odpowiedzialności wynikających z prawa cywilnego. Art. 114- 122 KP mają zastosowanie jeśli szkoda jest następstwem działania lub zaniechania pracownika w ramach obowiązków wynikających z łączącego go z pracodawcą stosunku pracy. Sposób wykonywania i organizacja pracy Z wynikającym z art. 22 § 1 KP zobowiązaniem pracownika do wykonywania umówionego rodzaju pracy pozostaje w związku wiele mniej lub bardziej szczegółowych powinności, których źródłem są przypisy aktów prawnych z zakresu prawa pracy, a nawet zwyczaj zakładowy (zob. wyrok SN z 23.10.2003 r., I PK 425/02, ). Niektóre z tych obowiązków precyzują wymagania ilościowe i jakościowe, jakim powinna odpowiadać wykonywana praca, inne określają reguły zachowania w trakcie pełnienia pracy, a jeszcze inne odnoszą się do zachowań pracownika warunkujących kontynuowanie stosunku pracy. Podstawowe obowiązki pracownicze zostały w niepełny sposób skatalogowane w art. 100 KP, a w § 1 zaznaczono, że praca, do jakiej zobowiązał się pracownik, powinna być wykonywana sumiennie i starannie. Oznacza to obowiązek stosowania się do reguł technicznych narzucających powinność racjonalnego postępowania, zgodnie z najlepszą wolą pracownika (zob. wyrok SN z 8.4.2009 r., II PK 260/08, ). Należy jednak podkreślić, że zobowiązanie pracownika do naprawienia szkody powstaje w przypadku uchybienia każdemu z jego obowiązków, a nie tylko obowiązkowi podstawowemu (zob. wyrok SN z 5.5.1999 r., I PKN 680/98, ). Ponieważ praca odbywa się pod kierownictwem pracodawcy, to pracownik powinien stosować się do poleceń przełożonych, o ile dotyczą pracy i nie są sprzeczne z przepisami prawa pracy lub aktem kreującym stosunek pracy. Pracownik jest też zobowiązany jest do lojalnego postępowania względem pracodawcy, obejmującego dbałość o dobro zakładu pracy i ochrony jego mienia a także zachowanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę (zob. wyrok SN z 10.6.2021 r., III PSKP 19/21, ; wyrok SN z 22.8.2019 r., I PK 103/18, ). Natomiast na pracodawcy ciąży obowiązek organizowania pracy, zarówno w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy, jak również w sposób prowadzący do osiągnięcia przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień i kwalifikacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy. Jednym z istotnych zadań pracodawcy jest prawidłowe, czyli odpowiadające rzeczywistym potrzebom, kształtowanie obowiązków pracowników zapewniających należyty przebieg procesu pracy. Niewypełnienie tego obowiązku przez pracodawcę np.: przez powierzenie tylko jednemu pracownikowi określonych obowiązków, niezapewnienie zastępstwa na czas niezdolności do pracy, brak zabezpieczenia interesów pracodawcy w zakresie pełnej wiedzy dotyczącej budowania i funkcjonowania systemu komputerowego na wypadek rozwiązania stosunku pracy z tym pracownikiem, nie może powodować przeniesienia ciężaru odpowiedzialności za niezrealizowane zadania na pracownika (zob. wyrok SN z 23.1.2020 r., II PK 228/18, ). Wina pracownika Rodzaj winy pracownika pociąga za sobą różne rozmiary odpowiedzialności odszkodowawczej: od pełnej odpowiedzialności, obejmującej rzeczywiste straty i utracone przez pracodawcę korzyści w przypadku winy umyślnej, do odpowiedzialności ograniczonej tylko do rzeczywistych strat pracodawcy i nieprzekraczającej trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę pracownika w razie przypisania sprawcy szkody winy nieumyślnej (zob. wyrok SN z 6.11.2012 r., III PK 1/12, ). Warto przy tym zaznaczyć, że ugoda pozasądowa zobowiązująca pracownika ponoszącego odpowiedzialność materialną na podstawie art. 114 KP do zapłaty odszkodowania w wysokości przewyższającej limit wynikający z art. 119 KP jest nieważna (zob. wyrok SN z 21.2.2018 r., III PK 14/17, . Pojęcie winy w prawie pracy jest zbliżone do rozumienia tego pojęcia w prawie karnym i obejmuje winę nieumyślną oraz winą umyślną. Wina nieumyślna pracownika występuje wtedy, gdy ma on możliwość przewidywania, że jego bezprawne zachowanie wyrządzi szkodę, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że szkoda nie nastąpi - niedbalstwo, bądź wówczas, gdy pracownik nie przewiduje możliwości powstania szkody, choć w okolicznościach sprawy mógł i powinien przewidzieć jej powstanie - lekkomyślność (zob. wyrok SA w Warszawie z 9.1.2019 r., V ACa 3/18, ; wyrok SN z 9.3.2010 r., I PK 195/09, ). Przyjmuje się, że dla stosunków pracy typowe jest wyrządzenie szkody z winy nieumyślnej, które jest zazwyczaj skutkiem braku należytej staranności pracownika w wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Natomiast wina umyślna obejmuje zamiar bezpośredni - gdy sprawca chce wyrządzić szkodę w mieniu pracodawcy i celowo do tego zmierza oraz zamiar ewentualny - gdy sprawca mając świadomość szkodliwych skutków swego działania i przewidując ich nastąpienie, godzi się na nie, choć nie zmierza bezpośrednio do wyrządzenia szkody (zob. postanowienie SN z 21.1.2021 r., III PSK 11/21, ; wyrok SA w Szczecinie z 28.2.2020 r., III APa 12/19, ; wyrok SA w Białymstoku z 30.10.2019 r., III APa 97/19, ; wyrok SN z 9.2.2016 r., II PK 316/14). W postępowaniu o odszkodowanie z tytułu pracowniczej odpowiedzialności materialnej sąd pracy nie może oddalić powództwa w razie uznania, że zachowanie pracownika nie miało znamion winy umyślnej, bez oceny tego zachowania w świetle kryteriów winy nieumyślnej (zob. wyrok z 6.10.1998 r., I PKN 378/98, ). Czasem umyślne naruszenie obowiązków, z którego jako normalne następstwo wynikła szkoda, nie wystarcza dla przypisania sprawcy winy w spowodowaniu tego skutku. W praktyce odróżnienie winy umyślnej w postaci zamiaru ewentualnego od winy nieumyślnej polegającej na lekkomyślności sprawcy może bowiem stwarzać trudności. Dopiero analiza sposobu działania sprawcy oraz okoliczności popełnienia konkretnego czynu dają podstawę do dokonania ustaleń w tej kwestii (zob. wyrok SN z 21.1.2020 r., I PK 237/18, ). Jeśli więc pracodawca nie jest w stanie udowodnić pracownikowi umyślnego wyrządzenia szkody, może dochodzić od pracownika odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadach właściwych dla wyrządzenia szkody z winy nieumyślnej (zob. wyrok SN z 15.5.2018 r., I PK 62/17, ). Przykłady Odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadach określonych w art. 114-122 KP mogą ponosić m.in.: pracownik „przejmujący” zamówień kontrahentów pracodawcy i sprzedający towary do niego należące jako własne (zob. wyrok SR w Warszawie z 14.9.2022 r., VI P 474/2); kierownik budowy, który świadomie poświadczył zgodność wykonania robót ze sztuką budowlaną, jeśli ich stan sprowadzał zagrożenie katastrofą (zob. wyrok SN z 14.12.2000 r., I PKN 153/00, ); pracownik biorący udział w nielegalnym strajku lub akcji protestacyjnej (zob. wyrok SN z 24.9.2013 r., III PK 90/12, ); kierowca, który uszkodził naczepę podczas przewozu nielegalnych imigrantów i pozbawił pracodawcę możliwości korzystania z tego tira przez określony czas (zob. wyrok SN z 23.6.2009 r., III PK 15/09, ); kierowca, który pozostawia samochód z odebraną dla pracodawcy przesyłką nocą w nieznanym miejscu, w razie ujawnienia braku w przesyłce (zob. wyrok SA w Łodzi z 11.2.1992 r., III APr 3/92, ); kierownik hurtowni, który zlecił wydanie z magazynu towarów o znacznej wartości z przekroczeniem przyznanego klientowi limitu tzw. kredytu kupieckiego, w sytuacji, gdy istniały uzasadnione obawy, że klient w najbliższym okresie nie spłaci uprzednich znacznych zaległości wobec hurtowni (zob. wyrok SN z 1.2.2017 r., I PK 315/15, ). Natomiast samowolne użycie samochodu zakładu pracy przez pracownika-kierowcę dla własnych celów, po zrealizowaniu objętego treścią stosunku pracy zadania i udzielonego mu polecenia, określającego cel, sposób i czas używania tego samochodu, nie jest wykonywaniem obowiązków pracowniczych i wykracza poza treść wiążącego strony stosunku pracy. Za wynikłą z takiego zachowania się pracownika szkodę dla zakładu pracy odpowiada on na podstawie przepisów prawa cywilnego (zob. wyrok SN z 6.11.2018 r., I PK 142/17, ). Postanowienie SN z 21.1.2021 r., III PSK 11/21; wyrok SN z 21.1.2020 r., I PK 237/18; wyrok SN z 6.11.2018 r., I PK 142/17,
Odpowiedzialność odszkodowawczą pracowników na podstawie artykułów 114-122 KP może być różnorodna, zależnie od stopnia winy pracownika. Zarówno winę umyślną, jak i nieumyślną, można przypisać pracownikowi w przypadku wyrządzenia szkody pracodawcy. Przykłady takich sytuacji obejmują m.in. działania nieuczciwe, nielegalne akcje protestacyjne czy niezgodne z zasadami korzystanie z mienia zakładu pracy.