Zapobieganie podwójnemu ubezpieczeniu społecznemu cudzoziemców

W celu zapobiegania podwójnemu ubezpieczeniu społecznemu cudzoziemców wprowadzono wyjątki od zasady objęcia polskim ubezpieczeniem społecznym. Przepis art. 5 ust. 2 SysUbSpołU określa dwie przesłanki niepodlegania obcokrajowców ubezpieczeniom społecznym na terenie Polski. W orzecznictwie pojęcie "pobyt o charakterze stałym" jest interpretowane w kontekście systemu ubezpieczeń społecznych, a decyduje o nim m.in. centrum interesów życiowych cudzoziemca.

Tematyka: podwójne ubezpieczenie, cudzoziemcy, ubezpieczenia społeczne, pobyt stały, centrum interesów życiowych, obywatelstwo, SysUbSpołU

W celu zapobiegania podwójnemu ubezpieczeniu społecznemu cudzoziemców wprowadzono wyjątki od zasady objęcia polskim ubezpieczeniem społecznym. Przepis art. 5 ust. 2 SysUbSpołU określa dwie przesłanki niepodlegania obcokrajowców ubezpieczeniom społecznym na terenie Polski. W orzecznictwie pojęcie "pobyt o charakterze stałym" jest interpretowane w kontekście systemu ubezpieczeń społecznych, a decyduje o nim m.in. centrum interesów życiowych cudzoziemca.

W celu zapobiegania podwójnemu ubezpieczeniu społecznemu wyjątki od zasady objęcia cudzoziemców
polskim ubezpieczeniem społecznym wprowadzono w art. 5 ust. 2 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1230; dalej: SysUbSpołU). Przepis ten wprowadza dwie
przesłanki niepodlegania obywateli państw obcych ubezpieczeniom społecznym określonym w SysUbSpołU.
Pierwsza to pobyt takiego cudzoziemca na obszarze Polski, gdy nie ma on charakteru stałego. Druga
przesłanka to zatrudnienie cudzoziemca w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach
konsularnych, misjach, misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych. Wyłączenia te obowiązują,
chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej.
Pobyt o charakterze stałym
We wcześniejszym orzecznictwie SN wiązano pobyt o charakterze stałym z dokumentem określającym status
cudzoziemca na terytorium RP, czyli zezwoleniem na zamieszkanie lub osiedlenie się na terytorium Polski lub
posiadaniem statusu uchodźcy albo zgodą na pobyt tolerowany lub z zezwoleniem na pracę (zob. wyrok SN
z 28.10.2003 r., II UK 122/03, 
; wyrok SN z 28.5.2008 r., I UK 303/07, 
). Aktualnie przyjmuje się, że
wykładnia art. 5 ust. 2 SysUbSpołU nie może być odczytywana za pomocą pojęć uregulowanych w ustawie
z 12.12.2013 r. o cudzoziemcach (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 519) czy przepisów o charakterze meldunkowym (zob.
wyrok SN z 20.4.2023 r., I USKP 31/22, 
). W orzecznictwie stwierdzono, że pojęcie „pobyt o charakterze
stałym” użyte w art. 5 ust. 2 SysUbSpołU należy interpretować w powiązaniu z systemem ubezpieczenia
społecznego (zob. wyrok SN z 6.9.2011 r., I UK 60/11, 
; wyrok SN z 17.9.2009 r., II UK 11/09, 
). Skoro
warunkiem uzyskania zezwolenia na pobyt stały jest między innymi nieprzerwany pobyt na terytorium kraju, to
właśnie z tego względu orzecznictwo w zakresie ubezpieczeń społecznych obejmuje ochroną ubezpieczeniową
cudzoziemców, którzy z racji pobytu w Polsce poszukują pracy zarobkowej jako źródła swego utrzymania (zob. wyrok
SN z 20.4.2023 r., I USKP 31/22, 
).
Dokumenty pobytowe
W konsekwencji o podleganiu albo niepodleganiu cudzoziemca ubezpieczeniom społecznym w Polsce
z tytułu aktywności rodzącej taki obowiązek nie decyduje charakter dokumentu pobytowego, jakim
legitymuje się cudzoziemiec, ani nawet ustalenia, ile razy dana osoba wjeżdża do Polski i jak długo tu
pozostaje, lecz okoliczność, czy w okresie prowadzenia działalności stanowiącej tytuł podlegania
ubezpieczeniom społecznym faktyczny pobyt na terytorium Polski miał charakter stały, czy też czasowy (zob.
wyrok SA w Białymstoku z 17.8.2022 r., III AUa 1317/21, 
; wyrok SA w Poznaniu z 19.1.2022 r., III AUa
1166/20, 
; postanowienie SN z 18.6.2020 r., II UK 272/19, 
). Zatem uzyskanie przez cudzoziemca
zezwolenia na pobyt na czas oznaczony nie wyklucza stałego pobytu w rozumieniu art. 5 ust. 2 SysUbSpołU (zob.
wyrok SN z 17.11.2021 r., II USKP 77/21, 
; postanowienie SN z 7.10.2020 r., II UK 317/19, 
;
postanowienie SN z 18.6.2020 r., II UK 272/19, 
; postanowienie SN z 3.6.2020 r., II UK 280/19, 
).
Centrum interesów życiowych
W orzecznictwie podkreśla się, że o zastosowaniu art. 5 ust. 2 SysUbSpołU powinno decydować to, gdzie
w okresie wykonywania czynności stanowiących tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym znajduje
się centrum interesów życiowych danej osoby, w tym rodzinnych i zawodowych, co z kolei należy analizować
z perspektywy sposobu realizacji działalności, z której wynika ustawowy obowiązek podlegania
ubezpieczeniom społecznym. Kluczowy jest zatem charakter aktywności zarobkowej cudzoziemca
stanowiącej tytuł ubezpieczeniowy i sposób jej realizacji w okolicznościach indywidualnej sprawy (zob. wyrok
SN z 25.4.2023 r., I USKP 60/22, 
; wyrok SN z 20.4.2023 r., I USKP 31/22, 
; postanowienie SN
z 22.2.2023 r., I USK 74/22, 
; wyrok SA w Katowicach z 25.10.2019 r., III AUa 1246/19, 
; wyrok SA
w Katowicach z 31.1.2019 r., III AUa 1555/18, 
). Taka ocena jest każdorazowo uzależniona od konkretnych
okoliczności faktycznych rozpatrywanego przypadku, w tym w szczególności od wyników prowadzonego w tym
kierunku postępowania dowodowego. Jeśli w wyniku badania zostanie stwierdzone, że centrum interesów życiowych
cudzoziemca znajduje się poza Polską, to osoba ta zostaje wyłączona z podlegania polskiemu systemowi
ubezpieczeń społecznych (zob. wyrok SN z 25.4.2023 r., I USKP 60/22, 
; wyrok SN z 20.4.2023 r., I USKP
31/22, 
; wyrok SN z 6.9.2011 r., I UK 60/11, 
). Przyjmuje się, że stały pobyt to pobyt niezmienny
w danym okresie, czyli w okresie realizacji podstawy ubezpieczenia, przy czym nie ma większego znaczenia,
jaką administracyjną gwarancję prowadzenia działalności lub zapewnienia pobytu miał w Polsce obywatel
państwa obcego (zob. wyrok SN z 12.7.2017 r., II UK 295/16, 
). Liczy się to, czy cudzoziemiec, przebywając
na terytorium RP w stałym charakterze, np. prowadził działalność pozarolniczą. Należy podkreślić, że art. 5 ust. 2



SysUbSpołU w żadnej mierze nie zmienia podstawowej reguły stanowiącej, że obowiązek ubezpieczenia
społecznego, również wobec obywateli państw obcych, powstaje między innymi z chwilą rozpoczęcia aktywności
rodzącej taki obowiązek (zob. wyrok SA w Białymstoku z 14.2.2018 r., III AUa 717/17, 
). Dlatego charakter
pobytu – stały albo niestały – należy odnosić w relacji do powszechnego obowiązku podlegania ubezpieczeniom
społecznym, czyli do podstawy ubezpieczenia.
Należy uznać, że przyjazd, choćby cykliczny (regularny), do Polski celem wykonywania pewnych aktywności
zawodowych, jak prowadzenie wykładów czy świadczenie usług doradczych na podstawie umowy zlecenia
albo umowy o pracę, nie będzie powodował objęcia obywatela państwa trzeciego polskim systemem
ubezpieczenia społecznego. Ubezpieczeniom społecznym nie będzie więc podlegała osoba mająca zarejestrowaną
działalność gospodarczą w Polsce, lecz zamieszkała na stałe w innym państwie i pojawiająca się w Polsce
okazjonalnie lub regularnie celem dopilnowania sposobu wykonywania tej działalności gospodarczej przez
zatrudnione w niej osoby (zob. wyrok SN z 6.9.2011 r., I UK 60/11, 
). Natomiast stałe przebywanie
w Polsce w okresie wykonywania tych czynności, np. zamieszkanie w Polsce i prowadzenie wykładów lub
badań przez jeden semestr, chociażby przez krótki (sumarycznie) okres determinowany czasowym
zezwoleniem na pobyt, będzie prowadzić do objęcia polskim systemem ubezpieczeń społecznych (zob.
postanowienie SN z 21.3.2023 r., I USK 124/22, 
; postanowienie SN z 25.1.2023 r., I USK 73/22, 
;
postanowienie SN z 19.1.2022 r., III USK 181/21, 
; wyrok SN z 1.10.2019 r., I UK 194/18, 
). Za
objęciem ubezpieczeniem cudzoziemca przemawia więc „niezmienny” pobyt na terenie RP w okresie realizacji
podstawy ubezpieczenia, w szczególności mający miejsce wówczas, gdy chodzi o cudzoziemców – obywateli
odległych przestrzennie państw – którzy w okresie realizacji umów zatrudnieniowych w Polsce nie powracają
regularnie do kraju pochodzenia, np. w związku z dniami wolnymi od pracy (zob. wyrok SN z 20.4.2023 r., I USKP
31/22, 
).
Podwójne obywatelstwo
Należy zaznaczyć, że posiadanie przez obywatela polskiego obywatelstwa innego państwa nie ma znaczenia
prawnego w myśl prawa polskiego. Dlatego osoba będąca obywatelem polskim posiadająca równocześnie
obywatelstwo innego państwa także na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych jest traktowana tak, jakby posiadała
wyłącznie obywatelstwo polskie. W konsekwencji w odniesieniu do takiej osoby art. 5 ust. 2 SysUbSpołU nie ma
zastosowania i jeśli spełnia ona kryteria podlegania obowiązkowi ubezpieczeń społecznych określone
w SysUbSpołU, to tym ubezpieczeniom podlega, również wtedy, gdy prowadząc na obszarze Polski działalność
podlegającą obowiązkowi ubezpieczeń społecznych, nie posiada tu stałego miejsca pobytu (zob. wyrok SN
z 16.6.2011 r., III UK 215/10, 
).
Wyrok SN z 20.4.2023 r., I USKP 31/22; postanowienie SN z 21.3.2023 r., I USK 124/22; wyrok SN 17.11.2021 r.,
II USKP 77/21, 








Posiadanie przez obywatela polskiego obywatelstwa innego państwa nie ma znaczenia prawnego w polskim systemie ubezpieczeń społecznych. W rezultacie art. 5 ust. 2 SysUbSpołU nie ma zastosowania do takiej osoby, która podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych na terenie Polski. Ostatecznie, konkretna ocena sytuacji każdorazowo zależy od okoliczności faktycznych danego przypadku.