SN: Majątek wspólny wchodzi do masy upadłości także w przypadku upadłości małżonka nieprowadzącego działalności gospodarczej

Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej podjął uchwałę dotyczącą majątku wspólnego małżonków w przypadku upadłości jednego z nich, nieprowadzącego działalności gospodarczej. Decyzja ta ma istotne konsekwencje dla podziału majątku w sytuacji ogłoszenia upadłości małżonka, który nie prowadził działalności gospodarczej, a pozostawał w ustroju wspólności majątkowej.

Tematyka: Sąd Najwyższy, Izba Cywilna, majątek wspólny, upadłość, małżonek, działalność gospodarcza, rozdzielność majątkowa, postępowanie upadłościowe, osoby fizyczne, konsumencka, PrUpad

Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej w składzie 7 sędziów podjął 16.12.2019 r. uchwałę (III CZP 7/19), zgodnie
z którą: Z dniem ogłoszenia upadłości małżonka, nieprowadzącego działalności gospodarczej (art. 491 1 i n.
PrUpad), pozostającego w ustroju wspólności majątkowej, między małżonkami powstaje rozdzielność
majątkowa, a majątek wspólny, którego podział nie jest dopuszczalny, wchodzi do masy upadłości.
SN zdecydował o przekazaniu do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi SN następującego zagadnienia
prawnego przedstawionego przez sąd rejonowy w jednej ze spraw prowadzonych w postępowaniu
upadłościowym: Czy odpowiednie stosowanie przepisów art. 124 ust. 1 w zw. z art. 4912 ust. 1 PrUpad,
w odniesieniu do postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności
gospodarczej oznacza, iż z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, jeżeli małżonkowie
pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, cały majątek wspólny małżonków wchodzi do masy
upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny?
Stan faktyczny
Postanowieniem z 6.10.2017 r. Sąd Rejonowy W. ogłosił upadłość I.G. jako osoby fizycznej nieprowadzącej
działalności gospodarczej. Postanowieniem z 9.3.2018 r. sędzia-komisarz ustalił, że w skład masy upadłości I.G.
wchodzą: część udziałów we współwłasnościach nieruchomości oraz we współwłasności samochodu oraz
wynagrodzenie za pracę. Sąd Rejonowy w W., rozpoznając zażalenie I.G. na postanowienia sędziego komisarza,
działając jako sąd II instancji, powziął poważne wątpliwości prawne.
Zagadnienie prawne
Sąd Najwyższy zważył, że zgodnie z art. 124 ust. 1 PrUpad, z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków
powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w art. 53 § 1 KRO. Jeżeli małżonkowie
pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości,
a jego podział jest niedopuszczalny. Małżonek upadłego może jednak dochodzić w postępowaniu
upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-
komisarzowi. Sąd podkreślił, przywołując poprzednie regulacje prawne, że w związku z zakresem
podmiotowym przepisów o postępowaniu upadłościowym, rozwiązania te miały dotychczas zastosowanie
wyłącznie do upadłości tych z małżonków, którzy posiadali status przedsiębiorców w rozumieniu art. 431 KC
(art. 5 ust. 1 PrUpad), czyli tych, którzy prowadzili we własnym imieniu działalność gospodarczą lub
zawodową.
W przypadku przedsiębiorcy, ustawodawca dawał i nadal daje prymat interesom wierzycieli, nawet kosztem interesu
małżonka przedsiębiorcy. W chwili wejścia w życie przepisów PrUpad, tj. z dniem 1.10.2003 r., postanowienia art.
124 ust. 1 PrUpad były zgodne z uregulowanymi w KRO zasadami zaspokojenia wierzycieli, gdy dłużnikiem był tylko
jeden z małżonków. Zgodnie bowiem z art. 41 § 1 KRO (w brzmieniu obowiązującym do 20.1.2005 r.) wierzyciel,
którego dłużnikiem był tylko jeden z małżonków, mógł żądać zaspokojenia z majątku wspólnego. Zasady tej
odpowiedzialności zostały istotnie zmienione ustawą z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691), poczynając od 20.1.2005 r. Stosownie do treści art. 41 § 1
KRO w nowym brzmieniu, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może
żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego. Pomimo zmian w zakresie materialnoprawnych podstaw
odpowiedzialności małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich, nie doszło do zmian
dostosowawczych w prawie upadłościowym. Ochrona małżonka upadłego przedsiębiorcy przejawia się tym, że
może on zgłosić do masy upadłości wierzytelność z tytułu udziału w majątku w wspólnym (art. 124 ust. 3 PrUpad). Co
do zasady udziały te są równe (art. 43 § 1 KRO), wobec czego zgłoszona przez małżonka wierzytelność powinna
odpowiadać połowie wartości majątku wspólnego. Nie może jednak domagać się wyłączenia z masy upadłości
udziału w majątku wspólnym (por. wyrok SN z 19.2.2009 r., II CSK 469/08).
Nie jest wykluczona możliwość domagania się przez małżonka w zgłoszeniu wierzytelności ustalenia nierównych
udziałów w majątku wspólnym i zgłoszenia wierzytelności w wyższej wysokości niż połowa majątku wspólnego;
zezwala na to art. 43 § 2 i 3 KRO. Wobec braku szczególnego uregulowania co do kategorii zaspokajania
wierzytelności z tytułu udziału w majątku wspólnym przyjąć należy, że wierzytelności z tego tytułu zaspokajane są
w kategorii drugiej (art. 342 ust. 1 pkt 4 PrUpad). Ustawą z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe

i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 234, poz. 1572), która weszła
w życie 31.3.2009 r., został rozszerzony zakres podmiotowy postępowania upadłościowego na osoby fizyczne
nieprowadzące działalności gospodarczej (art. 1 pkt 1) i w części trzeciej zmienianej ustawy, poświęconej odrębnym
postępowaniom upadłościowym, dodano tytuł V, w którym odrębnie uregulowane zostało postępowanie
upadłościowe wobec tych osób. Zgodnie z art. 4912 ust. 1 PrUpad, w sprawach nieuregulowanych w tytule
dotyczącym postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej
przepisy o postępowaniu upadłościowym stosuje się odpowiednio, z tym że nie stosuje się wskazanych w art. 4912
ust. 1 PrUpad przepisów, wśród których nie został wymieniony art. 124 PrUpad. Wobec tego powstają uzasadnione
wątpliwości związane z odpowiednim stosowaniem art. 124 PrUpad w upadłości konsumenckiej.
W nauce i teorii prawa trafnie zauważa się, że pojęcie „odpowiedniości” stosowania określonego przepisu oznacza,
że niektóre jego postanowienia będzie można stosować bez żadnej modyfikacji, inne trzeba będzie odpowiednio
zmodyfikować, a jeszcze innych w ogóle nie będzie można stosować.
W doktrynie prezentowane są w tym przedmiocie rozbieżne stanowiska. W związku z zawartym w art. 4912 ust. 1
PrUpad odesłaniem należy a limine odrzucić niestosowanie w całości art. 124 PrUpad do upadłości
konsumenckiej. Gdyby taki był zamiar ustawodawcy, to zastosowanie tego przepisu zostałoby wyraźnie wyłączone
w treści art. 4912 ust. 1 PrUpad. Nie budzi też wątpliwości, że z chwilą ogłoszenia upadłości konsumenckiej powstaje
ustrój rozdzielności majątkowej małżeńskiej, co oznacza zastosowanie do upadłości konsumenckiej art. 124 ust. 1
zd. 1 PrUpad. Podobny skutek ogłoszenia upadłości jednego z małżonków przewiduje art. 53 § 1 KRO. Rozbieżności
dotyczą zastosowania art. 124. ust. 1 zd. 2 PrUpad, przy czym dominuje pogląd, że przepis ten należy stosować
wprost, tj. bez żadnej modyfikacji. Najczęściej w jego uzasadnieniu odwołuje się do pominięcia art. 124 PrUp przy
zawartym w art. 4912 ust. 1 PrUpad wyliczeniu przepisów, których nie stosuje się do upadłości konsumenckiej
przepisu. Dodać przy tym należy, że gdyby wolą ustawodawcy było niestosowanie art. 124 ust. 1 zd. 2 PrUpad, to
wobec zbieżnych postanowień art. 53 § 1 KRO i art. 124 ust. 1 zd. 1, w art. 4912 § 1 PrUpad zostałby wymieniony
cały art. 124 ust. 1 jako przepis, który nie stosuje się do upadłości konsumenckiej. Poza tym, jako usprawiedliwienie
tej tezy wskazuje się, że konstrukcje upadłości przedsiębiorcy i konsumenta są podobne.
Występuje jednak także inne zapatrywanie sprzeciwiające się stosowaniu do upadłości konsumenckiej art.
124 ust. 1 zd. 2 PrUpad, co powodowałoby, że z chwilą ogłoszenia upadłości małżonka nieprowadzącego
działalności gospodarczej powstawałaby rozdzielność majątkowa pomiędzy małżonkami, ale do masy
upadłości wchodziłby jedynie udział dłużnika we współwłasności majątku powstały z chwilą ustania
wspólności majątkowej. Za taką wykładnią odesłania zawartego w art. 4912 ust. 1 PrUpad przemawiają istotne
względy systemowe i celowościowe. Zastosowanie art. 124 ust. 1 zd. 2 PrUpad do upadłości osoby fizycznej
nieprowadzącej działalności gospodarczej może prowadzić do trudnej do zaakceptowania sytuacji pokrzywdzenia
małżonka upadłego, który w istocie swoim udziałem w majątku dorobkowym ponosiłby odpowiedzialność za
zobowiązania współmałżonka, nawet w sytuacji, gdy nie był współdłużnikiem, jak również gdy małżonek taki nie
wyraził zgody na zaciągnięcie określonych zobowiązań w trybie określonym w art. 41 § 1 KRO a nawet temu się
sprzeciwiał. Jest to tym bardziej rażące jeśli w związku ze stosowaniem art. 124 ust. 1 zd. 2 PrUpad do upadłości
konsumenckiej należałoby także uwzględniać treść art. 125 ust. 3 PrUpad, czego skutkiem byłaby konieczność
przekazania do masy upadłości całego dorobku małżonka upadłego powstałego w ciągu roku przed dniem złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości, jeśli w tym czasie doszłoby do powstania rozdzielności majątkowej m.in. w wyniku
rozwodu. W upadłości konsumenckiej nie ma zastosowania domniemanie z art. 124 ust. 4 PrUpad. Powracając do
treści art. 41 § 2 KRO, trzeba wskazać, że skutkiem tej regulacji jest wykluczenie możliwości egzekucji z majątku
wspólnego, jeżeli drugi małżonek nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez współmałżonka-dłużnika. Ta
zasada wynikająca z prawa materialnego ma również zastosowanie w postępowaniu klauzulowym. Zgodnie z art.
787 KPC nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika zależy od wykazania, że wierzytelność
stwierdzona tytułem egzekucyjnym powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. W efekcie,
jak słusznie podnosi się w piśmiennictwie, jedynie w postępowaniu upadłościowym możliwe jest ekonomiczne
obarczenie małżonka zobowiązaniami zaciągniętymi przez dłużnika, mimo że nie wyrażał on zgody na zaciągnięcie
przez współmałżonka danego zobowiązania. Z tych względów art. 124 ust. 1 zd. 2 PrUpad powinien być traktowany
jako wyjątek od ogólnych zasad odpowiedzialności za zobowiązania małżonka i stosowany wyłącznie, gdy wprost
przewiduje to przepis, nie zaś na podstawie ogólnego odesłania do całego zespołu przepisów.
SN jednoznacznie rozstrzygnął, że majątek wspólny małżonków wchodzi w skład masy upadłości upadłego małżonka
– nie przedsiębiorcy. Uchwała jest odpowiedzią na wątpliwości w tym zakresie w obszarze upadłości konsumenckiej.
Należy spodziewać się, że za takim stanowiskiem przemawiają okoliczności wskazane przez SN w postanowieniu
o przekazaniu sprawy powiększonego składowi SN. Pisemne uzasadnienie orzeczenia nie zostało jeszcze
sporządzone.
Uchwała SN (7) z 16.12.2019 r., III CZP 7/19

Sąd Najwyższy jednoznacznie rozstrzygnął, że majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości upadłego małżonka - nie przedsiębiorcy. Uchwała ta stanowi odpowiedź na wątpliwości związane z postępowaniem upadłościowym osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, zwłaszcza w kontekście upadłości konsumenckiej.