Możliwość oddalenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa w przypadku zapłodnienia metodą in vitro

Powództwo prokuratora w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa w przypadku zapłodnienia metodą in vitro, które może być oddalone przez sąd jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Sprawa dotyczyła urodzenia dziecka poczętego w wyniku sztucznej inseminacji. Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo, podkreślając brak biologicznego pochodzenia dziecka od mężczyzny uznającego. Sąd Najwyższy wskazał, że uznanie ojcostwa jest aktem wiedzy, a nie oświadczeniem woli, co może prowadzić do oddalenia powództwa w interesie dziecka i zasad współżycia społecznego.

Tematyka: powództwo, ustanowienie bezskuteczności uznania ojcostwa, zapłodnienie in vitro, Sąd Najwyższy, dobro dziecka, zasady współżycia społecznego, art. 86 KRO, art. 5 KC

Powództwo prokuratora, wytoczone w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa dokonanego
po urodzeniu się dziecka poczętego w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji
z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy, może być oddalone przez
sąd jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego – podjął uchwałę Sąd Najwyższy (III CZP 56/19)
Opis stanu faktycznego
Sprawa dotyczyła powództwa Prokuratora Rejonowego, który wniósł o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
dokonanego przez B.R. wobec L.R., która urodziła się wskutek poczęcia w wyniku procedury sztucznej inseminacji
M.E. nasieniem anonimowego dawcy. B.R. przed Kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego złożył oświadczenie
o uznaniu L.R., a jej matka M.E. potwierdziła, że ojcem dziecka jest B.R., który jest osobą transseksualną.
Stanowisko SR i SO
Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo. Wskazał, że okolicznością bezsporną jest fakt, iż L.R. nie pochodzi od B.R.,
który jako osoba transseksualna nie ma możności poczęcia dziecka. Przyjął, że nie może uznać ojcostwa
mężczyzna, który nie jest ojcem. Złożenie oświadczenia o uznaniu ojcostwa nastąpiło niezgodnie z prawem
i z interesem społecznym. Kwestia ewentualnie istniejącej więzi emocjonalnej B.R. i L.R. nie stanowi w niniejszej
sprawie o niezasadności powództwa.
Sąd Okręgowy powziął wątpliwość i przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie
prawne: czy w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, wytoczonej przez prokuratora wobec
dziecka pochodzącego ze sztucznego zapłodnienia od anonimowego dawcy nasienia, dobro dziecka o jakim
mowa w art. 86 KRO sprzeciwia się uwzględnieniu powództwa?
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy w odpowiedzi na zagadnienie prawne przedstawione przez SO wskazał, że powództwo prokuratora,
wytoczone w sprawie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa dokonanego po urodzeniu się dziecka
poczętego w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji z zastosowaniem komórek rozrodczych
pochodzących od anonimowego dawcy, może być oddalone przez sąd jako sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego.
Wskazał, że w piśmiennictwie powszechny jest pogląd, zgodnie z którym uznanie ojcostwa jest
oświadczeniem lub aktem wiedzy, czyli przyznaniem faktu przez rodziców przeświadczonych, iż dziecko od nich
pochodzi, nie jest natomiast oświadczeniem woli, a w konsekwencji czynnością prawną. Przyjmuje się, że uznanie
ojcostwa jest zdarzeniem prawnym wskazującym na ojcostwo biologiczne i prawne uznającego mężczyzny. Nawet
jednak największa wiedza co do pochodzenia biologicznego dziecka nie oznacza jeszcze, że mężczyzna musi uznać
swoje ojcostwo. O tym, czy je uzna, czy nie uzna, decyduje bowiem jego wola. Z tą argumentacją nie zgodził się
SN, który uznał, że uznanie ojcostwa jest oświadczeniem woli – świadczy o tym sformułowanie art. 77 § 2
KRO, który expressis verbis odwołuje się do zdolności do czynności prawnych.
Przesłanką materialnoprawną powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest brak pochodzenia
dziecka od mężczyzny uznającego. Bezskuteczność uznania ojcostwa jest sankcją względnej nieważności czynności
prawnej, która występuje w postaci unieważnialności. Z powództwem o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
mogą wystąpić: mężczyzna, który dokonał uznania, matka dziecka, dziecko i prokurator. Legitymacja prokuratora
w sprawach o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa wynika z art. 86 KRO, zgodnie z którym prokurator może
wytoczyć takie powództwo, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. W ocenie SN,
ewentualną podstawę oddalenia powództwa prokuratora ze względu na brak przesłanki dobra dziecka może
stanowić nie art. 86 KRO, ale art. 5 KC. Przypomniał jednak, że zasadniczo przyjmuje się, iż zasady współżycia
społecznego mogą stanowić podstawę oddalania powództw w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia
dziecka tylko zupełnie wyjątkowo i z reguły tylko w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa.
Jedną z podstawowych zasad prawa rodzinnego jest zasada ochrony dobra dziecka. Zasada ta została
wyeksponowana w kilku przepisach konstytucyjnych, zwłaszcza w art. 72 Konstytucji RP. Konstytucyjna zasada
dobra dziecka stała się przewodnią dyrektywą unormowań prawa rodzinnego i opiekuńczego i tkwi u podstaw
konkretnych rozwiązań zawartych w KRO. Dobro dziecka powinno być zatem jedną z podstawowych
okoliczności branych pod uwagę przy ocenie, czy wytoczenie przez prokuratora powództwa o ustalenie

bezskuteczności uznania ojcostwa pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Istotna jest
tu w szczególności więź łącząca z dzieckiem mężczyznę, który dokonał uznania ojcostwa. Należy ponadto
uwzględnić okoliczność, że - jak w niniejszej sprawie - zdarzają się przypadki uznania ojcostwa wobec dziecka już
poczętego albo urodzonego, w których nie znajdzie zastosowanie zakaz z art. 811 KRO. Co więcej, pamiętać trzeba,
że uwzględnienie powództwa sprawiłoby, że nie będzie już możliwe ustalenie ojcostwa. Tymczasem oczywiście
nienormalna jest sytuacja, gdy dziecko, również poczęte w następstwie procedury medycznie wspomaganej
prokreacji z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy, ma tylko matkę. Sąd
Najwyższy uznał także, że ewentualnie negatywnej oceny w zakresie zastosowania art. 5 KC nie powinna
uzasadniać okoliczność, że mężczyzna, który dokonał uznania, jest transseksualistą typu kobieta/mężczyzna.
Taki mężczyzna z natury rzeczy nie może być ojcem biologicznym dziecka. Jednakże w takim samym stopniu
dotyczy to np. mężczyzny uznającego, który jest dotknięty niemocą płciową.

Komentarz
Stosownie do art. 86 KRO, powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może wytoczyć również
prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Problematyka
prezentowanego zagadnienia dotyczy ewentualnej kolizji między prawdą obiektywną dotyczącą pochodzenia
biologicznego a rzeczywistą relacją emocjonalną z dzieckiem. Uchwała Sądu Najwyższego pozwala przyjął, że
w szczególnie uzasadnionych sytuacjach dopuszcza się możliwość odstąpienia od prymatu zasady prawdy
obiektywnej w sprawach o prawa stanu przez oddalenie powództwa na podstawie art. 5 KC, również w sytuacji
zapłodnienia metodą in vitro. Mimo więc konieczności zapewnienia pewności prawnej i stabilności w stosunkach
rodzinnych, w określonych sytuacjach dobro dziecka i jego interes ma charakter nadrzędny wobec stanu
biologicznego. Nie zmienia tego fakt poczęcia dziecka w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji
z zastosowaniem komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy. Również w takiej sytuacji zadaniem
sądu rozpoznającego sprawę jest dokładne zbadanie relacji rodzinnych, zwłaszcza z perspektywy dziecka. Uchwała
Sądu Najwyższego ma doniosłe znaczenie nie tylko pod względem prawnym, ale i ze względów społecznych,
albowiem oznacza, że wzgląd na dobro dziecka może spowodować oddalenie powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa wbrew prawdzie biologicznej.

Uchwała Sądu Najwyższego z 27.2.2020 r., III CZP 56/19

Uchwała Sądu Najwyższego pozwala na możliwość odstąpienia od prymatu zasady prawdy obiektywnej w sprawach o prawa stanu poprzez oddalenie powództwa na podstawie art. 5 KC, nawet w przypadku zapłodnienia in vitro. Decyzja ta podkreśla nadrzędność dobra dziecka i jego interesu nad stanem biologicznym, co ma istotne znaczenie zarówno prawnie, jak i społecznie.