Nienależnego świadczenia nie należy utożsamiać ze świadczeniem nienależnie pobranym

Śmierć dłużnika alimentacyjnego powoduje utratę prawa do pobierania świadczenia z funduszu alimentacyjnego na podstawie ustawy. Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił konieczność rozróżnienia między świadczeniem nienależnym a świadczeniem nienależnie pobranym, wymagającym złej wiary przy jego pobraniu.

Tematyka: śmierć dłużnika, świadczenie nienależne, zwrot świadczenia, fundusz alimentacyjny, Naczelny Sąd Administracyjny

Śmierć dłużnika alimentacyjnego powoduje utratę prawa do pobierania świadczenia z funduszu
alimentacyjnego na podstawie ustawy z 7.9.2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t.j. Dz.U.
z 2020 r. poz. 808, dalej jako PomocAlimU). Tym samym świadczenie wypłacone z funduszu alimentacyjnego
za okres przypadający po śmierci dłużnika alimentacyjnego jest obiektywnie świadczeniem nienależnym. Nie
oznacza to jednak, że wszystkie świadczenia pobrane po śmierci dłużnika alimentacyjnego można
automatycznie uznać za podlegające zwrotowi świadczenia nienależnie pobrane. Aby tak było trzeba
wykazać, że świadczenie to było przyjęte w złej wierze. Jak wskazał Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku
z 17.11.2020 r., nie należy utożsamiać ze sobą świadczenia nienależnego ze świadczeniem nienależnie
pobranym (I OSK 1163/20).
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 17.11.2020 r. przychylił się do stanowiska Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego we Wrocławiu, w przedmiocie uznania świadczenia z funduszu alimentacyjnego za nienależnie
pobrane, podlegające zwrotowi wraz z ustawowymi odsetkami. W omawianej sprawie sąd pierwszej instancji
zauważył, że przesłanką leżącą u podstaw uznania wypłaconych skarżącej córce świadczeń z funduszu
alimentacyjnego za nienależnie pobrane była śmierć dłużnika alimentacyjnego. W chwili, gdy odnaleziono zwłoki
dłużnika alimentacyjnego, wygasło jego zobowiązanie alimentacyjne wobec córki, co w konsekwencji oznaczało
utratę przez nią uprawnienia do korzystania ze wsparcia funduszu alimentacyjnego. W opinii sądu pierwszej instancji
bezsprzeczne jest, że „zaistnienie obiektywnej okoliczności w postaci śmierci osoby zobowiązanej do alimentacji
stanowi jednocześnie przesłankę uniemożliwiającą dalsze pobieranie przez osobę uprawnioną świadczeń z funduszu
alimentacyjnego”. Jednocześnie sąd zwrócił uwagę, że nie oznacza to, że „wszelkie pobrane świadczenia po śmierci
dłużnika alimentacyjnego będą musiały zostać zwrócone”. Sąd pierwszej instancji zwrócił bowiem uwagę, że „w art.
23 ust. 1 oraz art. 2 pkt 7 PomocAlimU mowa jest o świadczeniu nienależnie pobranym, a nie o nienależnym
świadczeniu”. O ile bowiem, kontynuował swoją argumentację sąd, „z nienależnym świadczeniem mamy do czynienia
wówczas, gdy istnieją obiektywne okoliczności stojące na przeszkodzie do jego pobierania, jak np. śmierć dłużnika
alimentacyjnego, o tyle pojęcie świadczenia nienależnie pobranego wprowadza już pewien element subiektywnej
oceny sytuacji, odnoszący się do właściwości osoby uprawnionej, stanu jej wiedzy i świadomości braku podstaw do
pobierania uprzednio przyznanego jej świadczenia”.
Sąd zwrócił tym samym uwagę na istotną potrzebę rozróżnienia tych dwóch pojęć. Nie należy bowiem utożsamiać ze
sobą świadczenia nienależnego ze świadczeniem nienależnie pobranym. Wspomniana wyżej ustawa PomocAlimU
posługuje się pojęciem świadczenia nienależnie pobranego, czyli świadczenia pobranego przez osobę, której można
przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania). Wynika z tego,
że jedynie osoba, która przyjęła takie świadczenie w złej wierze, wiedząc, że się jej ono nie należy, ma obowiązek je
zwrócić. Oznacza to, że aby uznać świadczenie za nienależycie pobrane, nie wystarczy w omawianej sprawie jedynie
śmierci dłużnika alimentacyjnego. Należało ponadto wykazać, że skarżąca córka pobrała świadczenie ze
świadomością braku dostatecznych podstaw do tego. W omawianej sprawie, w opinii sądu, nie doszło jednak do
jednoznacznego ustalenia, kiedy skarżąca dowiedziała się o śmierci dłużnika. Wyrok zaskarżyło Samorządowe
Kolegium Odwoławcze.
Stanowisko Naczelnego Sądu Administracyjnego
Naczelny Sąd Administracyjny podzielił w omawianej sprawie stanowisko Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
we Wrocławiu. W uzasadnieniu Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, że w sprawie nie zostały ustalone istotne
okoliczności, a postępowanie dowodowe nie zostało przeprowadzone w pełnym zakresie. Nie ustalono bowiem czy
skarżąca pobierała świadczenia alimentacyjne ze świadomością o braku do tego podstaw oraz nie ustalono kiedy
skarżąca dowiedziała się o śmierci dłużnika alimentacyjnego. W sprawie nie została udowodniona okoliczność, że
w momencie pobierania świadczeń alimentacyjnych skarżąca wiedziała o śmierci dłużnika.
NSA podkreślił, że z przepisów PomocAlimU wynika, że śmierć dłużnika alimentacyjnego powoduje utratę prawa do
pobierania świadczenia z funduszu alimentacyjnego, a co za tym idzie, osoba otrzymująca świadczenia z funduszu
alimentacyjnego po śmierci dłużnika alimentacyjnego nie jest już „osobą uprawnioną" do świadczenia
alimentacyjnego. Dlatego też bezsprzecznie uznać należy, że świadczenie wypłacone z funduszu alimentacyjnego za
okres przypadający po śmierci dłużnika alimentacyjnego jest obiektywnie świadczeniem nienależnym. Równocześnie
Naczelny Sąd Administracyjny zaznaczył, że nie można automatycznie uznać wszystkich świadczeń pobranych po
śmierci dłużnika alimentacyjnego „za podlegające zwrotowi świadczenia nienależnie pobrane”. Naczelny Sąd
Administracyjny wskazał, że z treści art. 2 pkt 7 lit. a oraz art. 23 ust. 1 ustawy PomocAlimU wynika, że „obowiązek

zwrotu został połączony nie z samym tylko nienależnym świadczeniem, lecz z instytucją świadczenia nienależnie
pobranego”. Przy czym Naczelny Sąd Administracyjny zaznaczył, że pojęcia te nie są tożsame. Pierwsze z nich to
pojęcie obiektywne, dotyczące sytuacji, w której świadczenie zostało przyznane i wypłacone bez podstawy prawnej
lub gdy taka podstawa odpadła. Drugie pojęcie odnosi się do świadczenia pobranego przez „osobę, której można
przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zawinionego zaniechania).
Obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się ono nie należy” -
wskazał Naczelny Sąd Administracyjny.
W związku z powyższym, aby rozstrzygnąć, czy należy dokonać zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, należy
wykazać, że „osoba, której te świadczenia wypłacono, pobrała je ze świadomością, że świadczenie to jej nie
przysługuje”. Jedynie takie ustalenie, jak podkreśla Naczelny Sąd Administracyjny, daje podstawę do zobowiązania
tej osoby do zwrotu pobranych świadczeń, na podstawie art. 23 ust. 1 PomocAlimU.

Komentarz
Potrzeba rozróżnienia świadczenia nienależnego od świadczenia nienależnie pobranego sygnalizowana była
kilkukrotnie w najnowszym orzecznictwie sądów administracyjnych zarówno w kontekście problematyki zwrotu
świadczeń rodzinnych, jak również w kontekście omawianych wyżej świadczeń z funduszu alimentacyjnego. I choć
w przypadku świadczeń z funduszu alimentacyjnego stwierdza się wprost, że świadczenie wypłacone za okres
przypadający po śmierci dłużnika alimentacyjnego jest świadczeniem nienależnym, to już na gruncie ustawy
o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, samo stwierdzenie, że świadczenia z funduszu alimentacyjnego
zostały wypłacone po śmierci dłużnika jest niewystarczające. Trzeba bowiem pamiętać, że ustawa ta posługuje się
pojęciem świadczenia nienależnie pobranego, definiowanego jako świadczenia pobranego przez osobę, której
można przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania). A to
oznacza, że aby uznać, że świadczenie z funduszu alimentacyjnego zostało nienależnie pobrane, trzeba nie tylko
ustalić, że było one wypłacone po śmierci dłużnika, ale także należy wykazać, że świadczenie to było przyjęte w złej
wierze. W tym kontekście omawiany wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego może wpłynąć na kształtowanie się
bardziej jednolitej praktyki orzeczniczej w tym obszarze oraz na prawidłowe interpretowanie i rozróżnianie obu pojęć.

I OSK 1163/20

Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, że aby uznać świadczenie za nienależycie pobrane, konieczne jest wykazanie, że osoba je przyjęła w złej wierze. Wyrok ten może wpłynąć na jednolitą praktykę orzeczniczą oraz interpretację obu pojęć, przyczyniając się do precyzyjniejszego rozróżniania sytuacji prawnych.