Zgodność z Konstytucją nowych zasad zaskarżalności postanowień o odmowie otwarcia postępowania sanacyjnego

Wchodząca w życie 1.12.2020 r. ustawa o Krajowym Rejestrze Zadłużonych modyfikuje zasady zaskarżania postanowień dotyczących otwarcia postępowania sanacyjnego. Nowe przepisy, zwłaszcza art. 290 PrRestr, wprowadzają zmiany w zakresie prawa do zażalenia na decyzje. Pytanie o zgodność tych zmian z Konstytucją budzi kontrowersje i wymaga analizy.

Tematyka: Krajowy Rejestr Zadłużonych, postępowanie sanacyjne, zaskarżalność postanowień, Konstytucja, Trybunał Konstytucyjny, art. 290 PrRestr, zgodność z prawem, zażalenie, ustawa Prawo restrukturyzacyjne

Wchodząca w życie 1.12.2020 r. ustawa o Krajowym Rejestrze Zadłużonych (Dz.U. z 2019 r. poz. 55, dalej
jako: KRZU) modyfikuje m.in. zasady zaskarżania postanowień wydawanych w przedmiocie otwarcia
postępowania sanacyjnego. W zakresie, w jakim zmiany te obejmują odmowę otwarcia tego postępowania,
prowokują pytania o zgodność tej części nowelizacji z Konstytucją.
Aktualny stan prawny
De lege lata zasady zaskarżalności postanowień wydawanych po rozpoznaniu wniosku o otwarcie postępowania
sanacyjnego w zasadzie nie odbiegają od zasad dotyczących zaskarżalności postanowień dotyczących pozostałych
postępowań restrukturyzacyjnych, mimo że postępowanie sanacyjne pozostaje jedynym, do wszczęcia którego może
dojść również z inicjatywy podmiotów innych niż dłużnik. Jeżeli wniosek pochodzi od tego ostatniego, wówczas tylko
dłużnik może wnieść zażalenie na postanowienie rozstrzygające ten wniosek negatywnie. Kwestię tę wprost reguluje
ustawa Prawo restrukturyzacyjnego (art. 236 ust. 1 PrRestr w zw. z art. 290 PrRestr). Omawiany akt normatywny nie
zawiera natomiast przepisów, które swym zakresem obejmowałyby negatywne rozstrzygnięcie wniosku sanacyjnego
pochodzącego od innych podmiotów legitymowanych do jego złożenia (wymienia je art. 283 PrRestr). Stąd też
w tego typu przypadkach jego zaskarżalność winna być oceniania przez pryzmat ogólnych przepisów KPC,
znajdujących odpowiednie zastosowanie w postępowaniu restrukturyzacyjnym na podstawie art. 209 PrRestr.
W konsekwencji należy zatem uznać, że wnioskodawca niebędący dłużnikiem ma interes prawny w zaskarżeniu
postanowienia odmawiającego otwarcia sanacji (rozstrzygnięcie sądu nie uwzględnia jego żądania) i na tej podstawie
może wnieść na nie zażalenie. Z taką wykładnią można spotkać się w praktyce sądowej (np. postanowienie SO
w Warszawie z 4.6.2019 r. (XXIII Gz 279/19).
Zmiany wprowadzane na mocy KRZU
KRZU zmienia dotychczasowe zasady zaskarżalności postanowień wydawanych w przedmiocie rozpoznania
wniosku o otwarcie postępowania sanacyjnego. Przede wszystkim, rozbudowany zostanie art. 290 PrRestr, który
będzie kompleksowo rozstrzygał omawianą tu kwestię. Zgodnie z jego nowym brzmieniem, na postanowienie
o otwarciu postępowania sanacyjnego wydane na wniosek wierzyciela zażalenie będzie przysługiwało wyłącznie
dłużnikowi (ust. 1), natomiast na postanowienie o odmowie jego otwarcia – wyłącznie wnioskodawcy (ust. 2).
Ustawodawca zdecydował się więc przyjąć rozwiązanie ograniczające w pewnym stopniu dopuszczalność
zaskarżania omawianego tu postanowienia, wzorując się na dawnym art. 54 ust. 1 PrUpadNapr12 (miał on
następującą treść: „na postanowienie o ogłoszeniu upadłości zażalenie przysługuje wyłącznie upadłemu, a na
postanowienie oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości - wyłącznie wnioskodawcy”). Przepis ten z dniem 1.1.2016
r. został co prawda uchylony, niemniej na temat jego zgodności z Konstytucją wyrokiem z 8.6.2016 r. (P 62/14,
) negatywnie wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny.
Pytanie o zgodność nowelizacji z Konstytucją
Wspomniany wyrok TK nakazuje zadać pytanie o to, czy art. 290 ust. 2 PrUpad w brzmieniu nadanym mu mocą
KRZU, w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do zaskarżenia przez dłużnika, niebędącego wnioskodawcą,
postanowienia o odmowie otwarcia postępowania sanacyjnego z tej przyczyny, że nie została uprawdopodobniona
zdolność tego dłużnika do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania i zobowiązań powstałych po jego otwarciu
(art. 8 ust. 2 PrRestr), nie narusza Ustawy Zasadniczej. W szczególności, może tu chodzić o jego potencjalną
niezgodność z następującymi jej przepisami: art. 45 ust. 1 (prawo do sądu), art. 78 (prawo do zaskarżania orzeczeń
i decyzji wydanych w pierwszej instancji) oraz art. 176 ust. 1 (co najmniej dwuinstancyjny charakter postępowania
sądowego), a więc tymi, z którymi zdaniem TK niezgodny okazał się art. 54 ust. 1 PrUpadNapr12.
Brak koherencji między art. 54 ust. 1 PrUpadNapr12, a wymienionymi powyżej przepisami konstytucyjnymi, wyrażał
się w tym, że artykuł ten nie dawał dłużnikowi prawa do wniesienia zażalenia na postanowienie oddalające wniosek
o ogłoszenie jego upadłości złożony przez wierzyciela z tej przyczyny, że majątek dłużnika miał być niewystarczający
na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego (art. 13 ust. 1 PrUpadNapr12). W ocenie TK, rozstrzygnięcie
postępowania zainicjowanego wnioskiem upadłościowym stanowi formę działania sądu jako organu sprawującego
wymiar sprawiedliwości, który w sprawie o przedmiocie jak powyżej autorytatywnie wypowiada się o sytuacji prawnej
i ekonomicznej jednostki w postępowaniu tym uczestniczącej – w tym przypadku dłużnika. Z tej przyczyny podmiot
ten powinien więc mieć prawo do zaskarżenia orzeczenia ustalającego jego sytuację prawną w określonym kierunku,

tym bardziej, jeżeli nie jest ono dla niego korzystne. A dodać w tym miejscu warto, że oddalenie wniosku
upadłościowego na podstawie art. 13 ust. 1 PrUpadNapr12 mogło (i wciąż może, ponieważ aktualny stan prawny
zasady tej nie zmienił) powodować dalece negatywne skutki dla dalszych losów dłużnika, choćby dlatego, że
stanowiło ono dowód bezskuteczności egzekucji przeciwko niemu. To ostatnie z kolei wywoływało jeszcze dalej idące
reperkusje – sięgające osób trzecich (np. członków zarządu dłużnika działającego w obrocie jako spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością, przeciwko którym, w sytuacji oddalenia wniosku o ogłoszenie reprezentowanej
przez nich spółki na podstawie art. 13 ust. 1 PrUpadNapr12, jej wierzyciele mogli wytaczać powództwa o zapłatę
wywodzone z art. 299 § 1 KSH, a organy podatkowe – wszczynać postępowania określone w art. 116 OP). W takiej
sytuacji, wnosząc odpowiednie zażalenie, dłużnik mógłby podjąć dalszą obronę przed wnioskiem upadłościowym i na
etapie postępowania II-instancyjnego wykazywać, że ustalenia sądu upadłościowego dot. jego majątku były wadliwe,
np. wynikały z błędnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego bądź bezpodstawnego uznania, iż
podmiot wnioskujący o upadłość miał status wierzyciela niespornego. Suma wszystkich tych argumentów przekonała
TK, że art. 54 ust. 1 PrUpadNapr12 w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do zaskarżenia przez dłużnika,
niebędącego wnioskodawcą, postanowienia o oddaleniu na podstawie art. 13 ust. 1 PrUpadNapr12 wniosku
o ogłoszenie upadłości, był niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 i art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Z analogicznych przyczyn za naruszający powyższe przepisy Konstytucji może zostać uznany również art. 290 ust. 2
PrRestr w części, w jakiej będzie blokował dłużnikowi możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie
otwarcia postępowania sanacyjnego, wydane po rozpoznaniu wniosku pochodzącego od jednego z podmiotów
wskazanych w art. 283 PrRestr, gdy podstawą tej odmowy będzie art. 8 ust. 2 PrRestr. W doktrynie wskazuje się
bowiem (tak: R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Warszawa 2019, komentarz do art. 8, nb. 10,
), że wspomniany przepis jest merytorycznym odpowiednikiem przepisu o ubóstwie masy (art. 13 PrUpad).
Zatem jego zastosowanie przez sąd odmawiający otwarcia sanacji jest równoznaczne – tożsamo jak w przypadku
odmowy ogłoszenia upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 PrUpad – ze stwierdzeniem przez ten sąd ubóstwa majątku
dłużnika.

Zmiany wprowadzone przez ustawę o Krajowym Rejestrze Zadłużonych dotyczące zaskarżalności postanowień w postępowaniu sanacyjnym wymagają oceny pod kątem zgodności z Konstytucją. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego oraz porównanie do poprzednich regulacji wskazują na istotne zagadnienia wymagające dalszej dyskusji.