Potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela
Przepisy art. 93-96 ustawy z 28.2.2003 r. - Prawo upadłościowe regulują potrącenie wierzytelności między upadłym a wierzycielem. Publikacja omawia sytuację potrącenia wierzytelności w stosunku do masy upadłości oraz wierzytelności spoza masy upadłości, zgodnie z kodeksem cywilnym i orzecznictwem Sądu Najwyższego. Przedstawia także różne warianty potrącenia w zależności od momentu powstania wierzytelności i analizuje skutki oświadczeń o potrąceniu w postępowaniu upadłościowym.
Tematyka: potrącenie wierzytelności, upadły, wierzyciel, prawo upadłościowe, masy upadłościowe, kodeks cywilny, Sąd Najwyższy, oświadczenie o potrąceniu, postępowanie upadłościowe
Przepisy art. 93-96 ustawy z 28.2.2003 r. - Prawo upadłościowe regulują potrącenie wierzytelności między upadłym a wierzycielem. Publikacja omawia sytuację potrącenia wierzytelności w stosunku do masy upadłości oraz wierzytelności spoza masy upadłości, zgodnie z kodeksem cywilnym i orzecznictwem Sądu Najwyższego. Przedstawia także różne warianty potrącenia w zależności od momentu powstania wierzytelności i analizuje skutki oświadczeń o potrąceniu w postępowaniu upadłościowym.
Przepisy art. 93-96 ustawy z 28.2.2003 r. - Prawo upadłościowe (t.j.: Dz.U. z 2019 r. poz. 498 ze zm.; dalej jako: PrUpad) stosuje się wyłącznie do potrącenia między wierzytelnością w stosunku do upadłego i taką wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości. Jeżeli natomiast potrącenie następuje między wierzytelnością wierzyciela a taką wierzytelnością upadłego, która nie należy do masy upadłości, odbywa się ono na ogólnych zasadach, tj. art. 498-505 KC - orzekł Sąd Najwyższy. Opis stanu faktycznego Syndyk masy upadłości Centrum C. S.A. w upadłości likwidacyjnej w B. (dalej: C.) wniósł o zasądzenie od Skarbu Państwa - Ministra Obrony Narodowej kwoty 1 797 912 zł wraz z ustawowymi odsetkami od kwot: 1 267 715,28 zł od 18.8.2013 r. i 530 196,72 zł od 23.8.2013 r. - do dnia zapłaty, a także kosztami procesu. Powód wywodził żądanie pozwu z umów z 28.9.2012 r. o wykonanie robót budowlanych i montażowo-instalacyjnych związanych z przebudową budynku nr (...) w kompleksie przy ul. S. w B. oraz z umowy z 2.7.2013 r. o roboty dodatkowe. Pozwany wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Przyznał fakt zawarcia umów z upadłą spółką i że nie wypłacił jej wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane, gdyż ta nie rozliczyła się z podwykonawcą - E. sp. z o.o. w G. (dalej: E.). Podwykonawca skierował do pozwanego roszczenie o zapłatę nierozliczonego wynagrodzenia i pozwany zaspokoił to roszczenie w kwocie 1 945 029,84 zł brutto, jako następstwo ugody z 28.5.2014 r., zawartej przed Sądem Okręgowym w W. W związku z tym pozwany podniósł zarzut potrącenia, a następnie wniósł pozew wzajemny o zapłatę przez pozwanego wzajemnego (powoda głównego) tej kwoty z ustawowymi odsetkami od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty oraz zasądzenie kosztów procesu. Wyrokiem z 7.3.2017 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił oba powództwa i zniósł wzajemnie między stronami koszty procesu. W wyniku apelacji wniesionych przez obie strony Sąd Apelacyjny w (...), wyrokiem z 25.10.2017 r., oddalił obie apelacje i zniósł wzajemnie między stronami koszty postępowania apelacyjnego. Natomiast Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi kasacyjnej pozwanego - powoda wzajemnego od wyroku Sądu Apelacyjnego, uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację pozwanego - powoda wzajemnego co do kwoty 147 118,14 zł wraz z żądaniem ustawowych odsetek i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. Z uzasadnienia Sądu Najwyższego Zgodnie z art. 93 PrUpad potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił (ust. 1). Do potrącenia przedstawia się całkowitą sumę wierzytelności upadłego, a wierzytelność wierzyciela tylko w wysokości wierzytelności głównej wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości (ust. 2). Ten przepis wprowadza dodatkowe - w stosunku do art. 498-505 KC - przesłanki warunkujące złożenia oświadczenia o potrąceniu, modyfikujące kodeksowe potrącenie. Ogólnie można powiedzieć, że przepisy art. 93-96 PrUpad stosuje się wyłącznie do potrącenia między wierzytelnością w stosunku do upadłego i taką wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości. Jeżeli natomiast potrącenie następuje między wierzytelnością wierzyciela a taką wierzytelnością upadłego, która nie należy do masy upadłości, odbywa się ono na ogólnych zasadach, tj. art. 498-505 KC (zob. wyrok SN z 15.12.1994 r., I CRN 149/94). Ponieważ zgodnie z art. 189 PrUpad wierzycielem w rozumieniu przepisów tej ustawy jest każdy uprawniony do zaspokojenia z masy upadłości, choćby wierzytelność nie wymagała zgłoszenia, tak też należy rozumieć to pojęcie w art. 93 PrUpad. Możliwe są następujące kombinacje (warianty) wierzytelności podlegających potrąceniu: upadłego (należące do masy) i wierzyciela (podlegające zaspokojeniu z masy upadłości), z uwagi na moment ich powstania: 1) obie wierzytelności powstały przed ogłoszeniem upadłości, a więc stan potrącalności istnieje w dniu ogłoszenia upadłości - w takiej sytuacji ma zastosowanie art. 93 PrUpad; 2) obie wierzytelności powstały po ogłoszeniu upadłości, a więc stan potrącalności powstaje po ogłoszeniu upadłości - w takiej sytuacji nie mają zastosowania art. 93 i n. PrUpad, a potrącenie odbywa się na zasadach ogólnych (kodeksowych) - zob. wyrok SN z 20.2.1997 r. (I CKN 3/97); 3) wierzytelność wierzyciela powstała przed ogłoszeniem upadłości, a wierzytelność masy powstała po ogłoszeniu upadłości, a więc stan potrącalności powstał po ogłoszeniu upadłości - w takiej sytuacji ma zastosowanie art. 95 pr. upadł., zgodnie z którym potrącenie nie jest dopuszczalne; 4) wierzytelność wierzyciela powstał po ogłoszeniu upadłości, a wierzytelność upadłego przed ogłoszeniem upadłości, a więc stan potrącalności powstaje po ogłoszeniu upadłości - w takiej sytuacji nie mają zastosowania art. 93 i n. PrUpad, a potrącenie odbywa się na zasadach ogólnych (kodeksowych). Przy zastosowaniu art. 93 PrUpad, wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności (art. 96 PrUpad), co też miało miejsce w niniejszej sprawie, jako że pozwany złożył takie oświadczenie pismem z 10.10.2014 r., powołując się na nie przy zgłoszeniu wierzytelności trzy dni później. Ponieważ art. 93 i n. PrUpad zostały umieszczone w tytule "Skutki ogłoszenia upadłości", należy przyjąć, że te przepisy odnoszą się do oświadczeń o potrąceniu, które miały miejsce po ogłoszeniu upadłości; a contrario nie mają zastosowania do takich oświadczeń dokonanych przed ogłoszeniem upadłości. Obie wierzytelności muszą istnieć w dniu ogłoszenia upadłości, chociaż nie muszą być wymagalne. Oświadczenie o potrąceniu złożone przez wierzyciela w postępowaniu upadłościowym jest skuteczne, nawet jeżeli jego wierzytelność w chwili składania oświadczenia nie była jeszcze wymagalna (zob. wyrok SN z 18.1.2006 r., V CSK 74/05). Ta kwestia nie była w ogóle przedmiotem rozważań Sądów meriti. W szczególności ani z uzasadnienia wyroku Sądu Okręgowego, ani z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego nie wynika w jakich datach powstały wierzytelności stron, nie wskazano nawet, w jakiej dacie doszło do ogłoszenia upadłości spółki C. O ile można domniemywać (aczkolwiek nie zostało to wprost wyrażone w żadnym z tych uzasadnień), że wierzytelności upadłej spółki powstała przed dniem ogłoszenia upadłości, a wynikała z wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przed ogłoszeniem upadłości, to w odniesieniu do wierzytelności Skarbu Państwa sytuacja nie jest tożsama, albowiem pozwany - jako inwestor - odpowiadał na podstawie art. 6471 § 5 KC. Jeżeli roboty zostały wykonane przez podwykonawcę jeszcze przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy, zaś pozwany zapłacił - na podstawie tego przepisu - w dniu 13.8.2014 r., to wymaga oceny, w którym momencie powstała wierzytelność pozwanego podlegająca zaspokojeniu z masy upadłości. W zależności bowiem od tego, z którą z wyżej opisanych sytuacji mamy do czynienia, będą miały zastosowanie albo ogólne przepisy o potrąceniu (art. 498 i n. KC), albo te przepisy z uwzględnieniem modyfikacji wynikających z art. 93 i n. PrUpad. W pierwszej sytuacji, gdy wierzytelność wierzyciela powstał po ogłoszeniu upadłości, a wierzytelność upadłego przed ogłoszeniem upadłości, potrąceniu na zasadach ogólnych nie sprzeciwia się art. 331 PrUpad, który chociaż nie przewiduje wprost likwidacji wierzytelności upadłego przez jej potrącenie, to jednak - jak słusznie wskazuje się w literaturze przedmiotu - nie zawiera zamkniętego katalogu sposobów postępowania z wierzytelnością. W drugiej sytuacji należy natomiast w szczególności zwrócić uwagę na art. 93 ust. 2 PrUpad i kwoty, jakie powinny podlegać potrąceniu, w kontekście charakteru tego przepisu, tj. czy ma on zastosowanie zarówno wówczas, gdy oświadczenie o potrąceniu składa syndyk w imieniu upadłego (art. 173 pr. upadł.), jak i wówczas, gdy takie oświadczenie składa wierzyciel. Co więcej, rozważenia wówczas wymagałaby kwestia, czy wierzyciel swoim oświadczeniem woli (art. 65 § 1 KC) może dowolnie kształtować wysokość kwoty należnej upadłemu, jaka podlega potrąceniu, a więc czy może np. dokonać potrącenia tylko z należnością główną (jak to miało miejsce w niniejszej sprawie), czy też - z uwagi na treść powołanego przepisu - mimo oświadczenia wierzyciela, potrąceniu podlega jednak całkowita suma wierzytelności upadłego, a więc z należnymi odsetkami. Reasumując, aczkolwiek zasadny był zarzut dotyczący naruszenia art. 65 § 1 KC, to ten przepis może mieć zastosowanie bez ograniczeń jedynie w sytuacji, gdy potrącenie w niniejszej sprawie mogło odbyć się z pominięciem przepisów szczególnych wynikających z prawa upadłościowego. Wydane orzeczenie Sądu Najwyższego zwraca uwagę, że przepisy art. 93-96 PrUpad stosuje się wyłącznie do potrącenia między wierzytelnością w stosunku do upadłego i taką wierzytelnością upadłego, która należy do masy upadłości. Natomiast w przypadku, w którym potrącenie następuje między wierzytelnością wierzyciela a taką wierzytelnością upadłego, która nie należy do masy upadłości, odbywa się ono na ogólnych zasadach, tj. art. 498- 505 KC. Warto także zwrócić uwagę, że przepisy art. 93 i n. PrUpad zostały umieszczone w tytule „Skutki ogłoszenia upadłości”. W związku z powyższym, należy przyjąć, że przepisy te odnoszą się do oświadczeń o potrąceniu, które miały miejsce po ogłoszeniu upadłości. Tym samym, a contrario, nie mają zastosowania do takich oświadczeń dokonanych przed ogłoszeniem upadłości. Ponadto, obie wierzytelności muszą istnieć w dniu ogłoszenia upadłości, chociaż nie muszą być wymagalne. Wymaga także podkreślenia, że oświadczenie o potrąceniu złożone przez wierzyciela w postępowaniu upadłościowym jest skuteczne, nawet jeżeli jego wierzytelność w chwili składania oświadczenia nie była jeszcze wymagalna. Wyrok SN z 30.4.2019 r., I CSK 245/18
Wyrokiem Sądu Najwyższego z 30.4.2019 r., I CSK 245/18, potwierdzono, że przepisy dotyczące potrącenia wierzytelności między upadłym a wierzycielem stosuje się tylko w przypadku wierzytelności należących do masy upadłości. Natomiast potrącenie wierzytelności spoza masy odbywa się na ogólnych zasadach kodeksowych. Oświadczenia o potrąceniu muszą być składane po ogłoszeniu upadłości i dotyczyć wierzytelności istniejących w dniu ogłoszenia, nawet jeśli nie są jeszcze wymagalne.