Brak możliwości zaskarżenia postanowienia referendarza sądowego o wpisie dłużnika do Rejestru Dłużników Niewypłacalnych

Artykuł 49 ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw wzbudził kontrowersje dotyczące obowiązku doręczenia postanowienia o wpisie dłużnika do Rejestru Dłużników Niewypłacalnych oraz prawa do zaskarżenia decyzji referendarza sądowego. Trybunał Konstytucyjny uznał, że przepis ten narusza Konstytucję RP, wskazując na konieczność zachowania standardów prawa do sądu i uzasadnienia orzeczeń. Decyzja TK otwiera drogę do usprawnienia procedur rejestrowych w zakresie wpisów dłużników niewypłacalnych.

Tematyka: Rejestr Dłużników Niewypłacalnych, postanowienie referendarza sądowego, Trybunał Konstytucyjny, Konstytucja RP, wpis do rejestru, standardy prawa do sądu

Artykuł 49 ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 398 i 650 oraz z 2019 r. poz. 55 i 1214) w zakresie, w jakim w sprawach
dotyczących wpisów, o których mowa w art. 55 pkt 4 i 5 ustawy z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze
Sądowym (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1500 ze zm.; dalej jako: KRSU), wyłącza obowiązek doręczenia przez sąd
uczestnikowi postępowania rejestrowego postanowienia o wpisie do rejestru dłużników niewypłacalnych
wraz z uzasadnieniem, a także pozbawia uczestnika tego postępowania prawa do wniesienia skargi na
postanowienie referendarza sądowego zarządzające wpis do takiego rejestru, jest niezgodny z art. 45 ust. 1
w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP - orzekł Trybunał Konstytucyjny.
Opis stanu faktycznego
Sąd Rejonowy w Białymstoku zwrócił się o zbadanie zgodności art. 49 ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy
o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw z Konstytucją RP. Trybunał Konstytucyjny po
rozpoznaniu w trybie art. 92 ust. 1 pkt 1 ustawy z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem
Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 2072 ze zm.; dalej jako: OrgTKU), na posiedzeniu niejawnym 26.11.2019 r.,
połączonych pytań prawnych Sądu Rejonowego w Białymstoku: czy art. 49 ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy
o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 398 i 650 oraz z 2019 r.
poz. 55 i 1214) w zakresie dotyczącym art. 55 KRSU, jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1 i 2, art. 47
i art. 51 ust. 2 i 4 Konstytucji RP, orzekł, że: art. 49 ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym
Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw w zakresie, w jakim w sprawach dotyczących wpisów,
o których mowa w art. 55 pkt 4 i 5 KRSU, wyłącza obowiązek doręczenia przez sąd uczestnikowi
postępowania rejestrowego postanowienia o wpisie do rejestru dłużników niewypłacalnych wraz
z uzasadnieniem, a także pozbawia uczestnika tego postępowania prawa do wniesienia skargi na
postanowienie referendarza sądowego zarządzające wpis do takiego rejestru, jest niezgodny z art. 45 ust. 1
w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Ponadto postanowił na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 i 3 OrgTKU umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło jednogłośnie.
Z uzasadnienia
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, rejestr dłużników niewypłacalnych wchodzi w skład Krajowego Rejestru
Sądowego, prowadzonego przez sądy rejonowe (sądy gospodarcze), zwane sądami rejestrowymi. Do takiego
rejestru wpisywane są m.in. osoby, które przez sąd upadłościowy zostały pozbawione prawa prowadzenia
działalności gospodarczej na własny rachunek, oraz osoby zalegające przez ponad 6 miesięcy z zapłatą alimentów
(zob. art. 55 pkt 4 i 5 KRSU). Postępowanie w sprawie wpisu do rejestru dłużników niewypłacalnych – wszczynane
z urzędu – toczy się zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniach nieprocesowych,
chyba że szczegółowe przepisy ustawowe stanowią inaczej. Artykuł 509 1 § 2 KPC przewiduje, że czynności
w postępowaniach dotyczących rejestrów prowadzonych przez sądy mogą dokonywać urzędnicy sądowi, jakimi są
referendarze sądowi.
Ustawodawca uznawszy, że rejestr dłużników niewypłacalnych nie spełnia swoich funkcji, postanowił
zastąpić go przez nowy rejestr – Krajowy Rejestr Zadłużonych, który ma być prowadzony przez ministra
sprawiedliwości, a nie przez sądy. Jednakże uruchomienie nowego rejestru zostało odroczone do 1.12.2020 r. Do
tego czasu ma być nadal prowadzony rejestr dłużników niewypłacalnych. Jednakże, chcąc usprawnić działanie
sądów rejestrowych, ustawodawca przewidział w art. 49 ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym
Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw, że postanowienia o wpisach wydane w sprawach wszczętych
od dnia wejścia w życie tej ustawy, tj. od 15.3.2018 r., nie wymagają już doręczenia osobom, których wpisy
dotyczą, ani nie podlegają zaskarżeniu. Takie ograniczenie uprawnień procesowych uczestników
postępowań rejestrowych wzbudziło konstytucyjne zastrzeżenia sądu pytającego.
Odpowiadając na pytania prawne Sądu Rejonowego w Białymstoku, Trybunał przypomniał, że wynikające z art. 45
ust. 1 Konstytucji RP standardy prawa do sądu muszą być zachowane zawsze, gdy zachodzi konieczność
rozpatrzenia „sprawy”, a więc rozstrzygnięcia w sposób ostateczny o prawach lub obowiązkach jednostek. „Sprawy”,
o których mowa w tym przepisie konstytucyjnym, mają różny charakter, niemniej można wśród nich wymienić takie,
w wypadku których sądy sprawują „wymiar sprawiedliwości”, oraz takie, w wypadku których sądy zapewniają

obywatelom „ochronę prawną”. O ile sprawowanie wymiaru sprawiedliwości jest wyłączną kompetencją sądów, o tyle
w wypadku spraw z zakresu tzw. ochrony prawnej ustawodawca ma względną swobodę decydowania o tym, które
organy władzy publicznej mają takiej ochrony udzielić. Jeśli jednak ustawodawca zdecyduje o powierzeniu określonej
kategorii spraw sądom, to konsekwentnie musi zapewnić uczestnikom postępowań sądowych wszelkie gwarancje
wynikające z prawa do sądu.
Trybunał przypomniał również, że do podstawowych wymogów wynikających z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP
należy nakaz ukształtowania procedury sądowej zgodnie z zasadami sprawiedliwości, rzetelności i jawności.
W ramach tak ukształtowanej procedury strony muszą mieć zapewnione m.in. prawo do informacji o wyniku
postępowania oraz prawo do uzyskania czytelnych motywów rozstrzygnięcia (rzetelnego uzasadnienia orzeczenia).
Trybunał musiał zatem odpowiedzieć na pytanie, czy uchylenie obowiązku doręczenia przez sąd rejestrowy
postanowienia o wpisie do rejestru dłużników niewypłacalnych osobie, której ten wpis dotyczy, było proporcjonalnym
ograniczeniem gwarancji prawa do sądu. Trybunał stwierdził, że zakwestionowane rozwiązanie legislacyjne nie miało
dostatecznego uzasadnienia. W szczególności takim uzasadnieniem nie mogła być – sama w sobie – potrzeba
usprawnienia pracy sądów rejestrowych. Trybunał zauważył, że stosownie do art. 694 6 § 2 KPC, sąd te nadal mają
obowiązek sporządzania uzasadnień postanowień co do istoty sprawy, które zostały wydane z urzędu. Wpisy do
rejestru dłużników niewypłacalnych są dokonywane przez sądy rejestrowe z urzędu (zob. art. 55 KRSU). Skoro sądy
i tak mają obowiązek sporządzenia uzasadnień, to niedoręczanie postanowień wraz z ich uzasadnieniami osobom,
których wpisy dotyczą, nie ma racjonalnego uzasadnienia.
Trybunał przypomniał również, że art. 45 ust. 1 Konstytucji RP nie wyklucza dopuszczalności powierzenia
urzędnikom sądowym, jakimi są referendarze sądowi, kompetencji do podejmowania rozstrzygnięć w sprawach
z zakresu tzw. ochrony prawnej. Trybunał zwrócił jednak uwagę, że w przypadkach, w których rozstrzygnięcie
miałoby ingerować w podstawowe wolności lub prawa strony postępowania sądowego, referendarz może
orzekać wyłącznie pod kontrolą sądu, a strona kwestionująca prawidłowość jego decyzji powinna mieć
możliwość przedłożenia jej „sprawy” bezpośrednio sądowi (np. w drodze skargi na orzeczenie referendarza
sądowego). Jak trafnie zauważył sąd pytający, wpis do rejestru dłużników niewypłacalnych może ingerować
w podstawowe prawa osoby ujętej w takim wpisie, takie jak prawo do ochrony czci i dobrego imienia, a także
autonomię informacyjną (zob. art. 47 i art. 51 ust. 2 i 4 Konstytucji RP). Tymczasem art. 49 ustawy z 26.1.2018 r.
o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw pozbawił osoby zainteresowane
prawa do wniesienia skargi na orzeczenie referendarza o wpisie do rejestru. Również to ograniczenie gwarancji
prawa do sądu Trybunał uznał za nieproporcjonalne.
W niniejszej sprawie Trybunał nie rozstrzygał, czy postępowanie rejestrowe w sprawach dotyczących wpisu do
rejestru dłużników niewypłacalnych musi spełniać konstytucyjny wymóg dwuinstancyjności postępowania sądowego.
W tym zakresie odpowiedź Trybunału na pytania prawne nie była Sądowi Rejonowemu w Białymstoku niezbędna do
rozpoznania spraw zawisłych przed nim na skutek wniesienia skarg na orzeczenia referendarzy.
Uznany za niezgodny z Konstytucją RP przepis art. 49 ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze
Sądowym oraz niektórych innych ustaw stanowił, że w sprawach wszczętych od dnia wejścia w życie niniejszej
ustawy postanowienia w przedmiocie wpisów, o których mowa w art. 41 pkt 5 i art. 55 KRSU w art. 1, nie wymagają
doręczenia i nie podlegają zaskarżeniu. Pierwszy z wymienionych przepisów mówi, że w dziale 4 rejestru
przedsiębiorców zamieszcza się m.in. dane o umorzeniu egzekucji sądowej lub administracyjnej prowadzonej
przeciwko przedsiębiorcy, z uwagi na fakt, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych.
Z kolei art. 55 KRSU wskazuje, że do rejestru dłużników niewypłacalnych wpisuje się z urzędu:
1) osoby fizyczne wykonujące działalność gospodarczą, jeżeli ogłoszono ich upadłość lub jeżeli wniosek o ogłoszenie
ich upadłości został prawomocnie oddalony na podstawie art. 13 PrUpad albo umorzono prowadzoną przeciwko nim
egzekucję sądową lub administracyjną z uwagi na fakt, iż z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów
egzekucyjnych;
1a) osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej, jeżeli ogłoszono ich upadłość;
2) wspólników ponoszących odpowiedzialność całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, z wyłączeniem
komandytariuszy w spółce komandytowej, jeżeli ogłoszono jej upadłość lub jeżeli wniosek o ogłoszenie jej upadłości
został prawomocnie oddalony na podstawie art. 13 PrUpad albo umorzono prowadzoną przeciwko nim egzekucję
sądową lub administracyjną z uwagi na fakt, iż z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych;
3) dłużników, którzy zostali zobowiązani do wyjawienia majątku w trybie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego
o postępowaniu egzekucyjnym;
4) osoby, które przez sąd upadłościowy zostały pozbawione prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny
rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej,
przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu;
5) dłużników, o których mowa w art. 1086 § 4 KPC.

Wyrok TK z 26.11.2019 r., P 9/18

Trybunał Konstytucyjny, po rozpatrzeniu zapytania Sądu Rejonowego w Białymstoku, orzekł, że art. 49 ustawy z 26.1.2018 r. jest niezgodny z Konstytucją RP. Decyzja ta ma istotne znaczenie dla zapewnienia gwarancji prawnych uczestnikom postępowań rejestrowych dotyczących wpisów do Rejestru Dłużników Niewypłacalnych.