Ustalenie jurysdykcji krajowej w sprawie o zachowek

Tematyka: zachowek, jurysdykcja krajowa, Sąd Apelacyjny, prawo prywatne międzynarodowe, spadek, polskie prawo materialne

W sytuacji gdy podstawą obliczenia zachowku jest wartość nieruchomości spadkowej położonej w Polsce,
sprawa o zachowek nie należy do kategorii spraw o prawa rzeczowe na nieruchomości czy o posiadanie
nieruchomości, najem, dzierżawę i innych stosunków dotyczących używania nieruchomości ani też nie
należy do kategorii spraw, których rozstrzygnięcie dotyczy praw rzeczowych, posiadania lub używania
nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej - orzekł Sąd Apelacyjny w Gdańsku.
Opis stanu faktycznego
L.S. i M.S. domagali się zasądzenia od pozwanej J.S. kwot po 260 333,72 zł z ustawowymi odsetkami od 26.4.2015
r. do dnia zapłaty na rzecz każdego z powodów tytułem zachowku oraz zasądzenie kosztów procesu. Pozwana
uznała roszczenie powodów w zakresie kwoty 94 538,70 zł dla każdego z osobna tytułem wypłaty zachowku.
Jednocześnie wnosząc o oddalenie w całości roszczenia o zapłatę odsetek ustawowych od 26.4.2015 r. do dnia
zapłaty tytułem zachowku na rzecz każdego z powodów, pozwana podniosła, że nie opóźniała się z wypłatą
zachowku, lecz to powodowie nie chcieli się zgodzić z jego wysokością proponowaną przez pozwaną. Na rozprawie
w dniu 14.6.2016 r. pełnomocnik pozwanej cofnął oświadczenie zawarte w odpowiedzi na pozew, w której pozwana
uznała powództwo co do kwoty po 94 538,70 zł na rzecz każdego z powodów i wniósł o oddalenie powództwa
w całości oraz zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego.
Wyrokiem z 8.12.2017 r. Sąd Okręgowy w Toruniu:
1) zasądził od pozwanej J.S. na rzecz powoda M.S. kwotę 94 538,70 zł z ustawowymi odsetkami od 1.8.2015 r. do
dnia zapłaty;
2) w pozostałym zakresie powództwo M.S. oddalił;
3) zasądził od pozwanej J.S. na rzecz powódki L.S. kwotę 94 538,70 zł z ustawowymi odsetkami od 1.8.2015 r. do
dnia zapłaty;
4) w pozostałym zakresie powództwo L.S. oddalił.
Apelację od tego wyroku złożyła pozwana. Sąd Apelacyjny oddalił apelację.
Z uzasadnienia Sądu
Kwestia, czy zobowiązanie, z którego strona powodowa dochodzi roszczenia, ma być wykonywane w Polsce,
wymaga bowiem ustalenia, w oparciu o jakie prawo należy je oceniać. Dla międzynarodowych stosunków
majątkowych w zakresie prawa cywilnego prawo właściwe określa ustawa z 12.11.1965 r. - Prawo prywatne
międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.; dalej: PrPrywM65). Przepisy art. 25-31 PrPrywM zawierają normy
kolizyjne stanowiące podstawę ustaleń co do prawa właściwego dla zobowiązań. Są to normy odrębne dla
zobowiązań wynikających z czynności prawnych, w tym zobowiązań umownych, oraz odrębne dla zobowiązań
niewynikających z czynności prawnych. Sąd w celu ustalenia prawa właściwego powinien zatem w pierwszej
kolejności przesądzić w sposób jednoznaczny o rodzaju roszczenia będącego przedmiotem sporu (tak postanowienie
SN z 19.6.2007 r., III CSK 444/06).
Jeżeli zważy się, że w przedmiotowej sprawie należy zastosować przepisy Kodeksu cywilnego i powódka
domaga się wykonania zobowiązania polegającego na zapłacie sumy pieniężnej, a dług pieniężny ma
charakter oddawczy (art. 454 § 1 KC), to w sytuacji, gdy powódka posiada miejsce zamieszkania w Polsce,
zobowiązanie pozwanej powinno być także w Polsce wykonane.
Po drugie na mocy art. 1104 § 2 KPC poddanie jurysdykcji sądów polskich spraw, o których mowa w § 1, może
nastąpić również przez wdanie się w spór co do istoty sprawy, jeżeli pozwany nie podniesie zarzutu braku jurysdykcji
krajowej. Do dnia wejścia w życie ustawy z 5.12.2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571) niedopuszczalne było jednostronne poddanie się jurysdykcji
sądów polskich w postaci dobrowolnego wdania się w spór przez pozwanego przed sądem polskim. W takiej sytuacji,
wobec braku jurysdykcji sądu polskiego, pozew musiał być odrzucony (art. 1099 KPC). Nowością jest więc
instytucja ustanowienia jurysdykcji krajowej sądów polskich wskutek wdania się pozwanego w spór co do
istoty sprawy, jeżeli nie podniesie on zarzutu braku jurysdykcji (art. 1104 § 2 KPC). W przedmiotowej sprawie
pozwana wdała się w spór, nie kwestionując jurysdykcji krajowej, i uznała powództwo do kwoty uwzględnionej przez
Sąd Okręgowy w zaskarżonym wyroku. Dopiero w dalszej części postępowania cofnęła uznanie powództwa oraz

podniosła zarzut braku jurysdykcji krajowej, co w ocenie Sądu Apelacyjnego w świetle brzmienia art. 1104 § 2 KPC
należy ocenić jako nieskuteczne, bowiem niewpływające na pozbawienie sądu polskiego jurysdykcji krajowej.
W kontekście powyższych rozważań zarzuty dotyczące braku jurysdykcji krajowej w przedmiotowej sprawie okazały
się niezasadne, Sąd Okręgowy prawidłowo bowiem uznał tę jurysdykcję, choć uzasadnienie podstawy prawnej było
błędne.
Na uwzględnienie nie zasługiwały również zarzuty naruszenia prawa materialnego. Na wstępie wskazać należy, że
w sprawie cywilnej powiązanej z więcej niż jednym państwem polski sąd powinien w pierwszej kolejności
ustalić, jakie prawo materialne będzie stanowiło podstawę rozstrzygnięcia. Może być nim prawo polskie albo
obce, tj. prawo dowolnego innego państwa. Jego ustalenie jest dokonywane na podstawie norm kolizyjnych prawa
prywatnego międzynarodowego. Dopiero znając prawo materialne, można rozstrzygnąć merytorycznie dane
zagadnienie. Podstawowym źródłem norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego w Polsce jest ustawa
z 4.2.2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (t.j.: Dz.U. z 2015 r. poz. 1792 ze zm.; dalej jako: PrPrywM).
Zostało już zasygnalizowane przez Sąd Apelacyjny, że Sąd Okręgowy prawidłowo ocenił zasadność powództwa
w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego. Nie jest trafne stanowisko skarżącego, że poprzez sporządzenie przez
spadkodawcę testamentu w formie przewidzianej przez prawo australijskie, w języku angielskim, dokonał on wyboru
prawa materialnego w rozumieniu art. 64 ust. 1 PrPrywM11. Uchylony ustawą z 24.7.2015 r. o zmianie ustawy -
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw przepis art. 64 PrPrywM
przewidywał, że spadkodawca w testamencie lub w innym rozrządzeniu na wypadek śmierci może poddać sprawę
spadkową swojemu prawu ojczystemu, prawu miejsca swojego zamieszkania albo prawu miejsca swojego zwykłego
pobytu z chwili dokonania tej czynności lub z chwili swojej śmierci. W razie braku wyboru prawa w sprawie spadkowej
właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci.
Zważyć przy tym należy, że kwestie o charakterze ogólnym związane z możliwością wyboru prawa reguluje
przepis art. 4 PrPrywM. Przewiduje on między innymi, że w przypadkach przewidzianych w ustawie można
dokonać wyboru prawa właściwego. Taką możliwość w sprawach spadkowych przewidywał przepis art. 64
PrPrywM11. Wobec faktu, że w przepisie art. 64 PrPrywM11 mowa o sprawach spadkowych w ogólności, to
znaczy, że dotyczy on również spraw o zachowek.
Przy tym zgodnie z art. 4 ust. 2 PrPrywM wybór prawa powinien być wyraźny lub w sposób jednoznaczny wynikać
z okoliczności sprawy, chyba że przepis dopuszczający wybór prawa stanowi inaczej. W ocenie Sądu Apelacyjnego
nie wystarczy zatem samo sporządzenie testamentu w formie właściwej dla określonego prawa materialnego czy
w języku ojczystym jakiegoś państwa, aby przyjąć, że spadkodawca w jednoznaczny sposób dał przez to wyraz
poddania wszystkich spraw związanych ze spadkiem innemu prawu materialnemu, o jakim mowa w art. 64 ust. 1
PrPrywM11. Z samej czynności sporządzenia testamentu w określonej formie czy w określonym języku nie wynika
wola wyboru prawa materialnego. Ani w sposób wyraźny, ani w sposób jednoznaczny nie wypływa ona z tych
okoliczności. Zważyć należy, że formy testamentu oraz jego rozporządzeń dotyczy inny przepis, tj. art. 65
PrPrywM11. Gdyby zatem sama forma testamentu przesądzała o wyborze prawa materialnego, to przepis art. 64 ust.
1 i 2 PrPrywM11 byłby zbędny.
W konsekwencji zarzut naruszenia przepisu art. 991 § 1 KC w zw. z art. 931 i n. z modyfikacją wynikającą z art. 992
KC poprzez ich błędne zastosowanie polegające na uznaniu, że w przedmiotowej sprawie ma zastosowanie polskie
prawo materialne do oceny skutków prawnych dochodzonego przez powódkę roszczenia, okazał się niezasadny.
Skoro bowiem spadkodawca nie dokonał wyboru prawa, o którym mowa w art. 64 ust. 1 PrPrywM, to na mocy art. 64
ust. 2 PrPrywM właściwe było prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. W chwili śmierci spadkodawca
nadal posiadał polskie obywatelstwo, niezależnie od posiadanego obywatelstwa australijskiego. Zatem zastosowanie
polskiego prawa materialnego do rozstrzygnięcia o zachowku należy uznać za prawidłowe. Właściwość prawa
ojczystego reguluje bowiem przepis art. 2 PrPrywM. Zgodnie z jego ustępem drugim jeżeli ustawa przewiduje
właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało
go za obywatela tego państwa.
W analizowanym orzeczeniu słusznie Sąd Apelacyjny zauważył, że w przypadkach przewidzianych w ustawie można
dokonać wyboru prawa właściwego, zaś taką możliwość w sprawach spadkowych przewidywał przepis art. 64
PrPrywM11. Artykuły 64–66 PrPrywM11 zostały uchylone ustawą z 24.7.2015 r. o zmianie ustawy ustawą – Kodeks
postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1137 ze
zm.). Obowiązywały one od chwili wejścia w życie PrPrywM (tj. od 16.5.2011 r.) do chwili ich uchylenia (czyli do
17.8.2015 r.), a to w związku z rozpoczęciem stosowania Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr
650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania
i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego
poświadczenia spadkowego. W myśl art. 83 ust. 1 przywołanego rozporządzenia, jego przepisy stosuje się do
dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po 17.8.2015 r. Natomiast jeżeli śmierć spadkodawcy nastąpiła przed
17.8.2015 r., a po 16.5.2011 r., prawo właściwe dla dziedziczenia należy ustalać właśnie na podstawie art. 64
PrPrywM11.

Wyrok SA w Gdańsku z 4.12.2018 r., V ACa 167/18

Kwestia ustalenia jurysdykcji krajowej w sprawach o zachowek jest istotna dla właściwego rozstrzygnięcia sporów międzynarodowych. Sąd Apelacyjny wskazał na znaczenie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego oraz konieczność jednoznacznego ustalenia prawa właściwego dla zobowiązań. W omawianym przypadku spór dotyczący zachowku został rozpatrzony z uwzględnieniem polskiego prawa materialnego, co zostało uznanie za prawidłowe przez sąd.