Opóżnienie w zapłacie wynagrodzenia podwykonawcom (dalszym podwykonawcom) skutkuje zapłatą kar umownych

Sąd Najwyższy w uchwale z 30.6.2020 r. stwierdził, że zastrzeżenie kary umownej za brak zapłaty lub nieterminową zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy jest ważne, co ma istotne konsekwencje dla relacji między stronami umów o roboty budowlane w świetle ZamPublU i KC.

Tematyka: Sąd Najwyższy, kara umowna, nieterminowa zapłata, podwykonawcy, umowa o roboty budowlane, ZamPublU, KC, uchwała SN

Sąd Najwyższy w uchwale z 30.6.2020 r. (III CZP 67/19) przyjął, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary
umownej za brak zapłaty lub nieterminową zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy. Po tej uchwale pozycja
podwykonawców (dalszych podwykonawców) ulegnie wzmocnieniu. Zastrzeżenie w umowie o roboty
budowlane zawartej na podstawie ustawy z 29.1.2004 r. - Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2019 r.
poz. 1843 ze zm.; dalej jako: ZamPublU) postanowienia, w którym przewidziano obowiązek zapłaty przez
wykonawcę na rzecz zamawiającego kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty
wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom jest ważne.
Stan faktyczny sprawy
Sąd Okręgowy w Białymstoku rozpoznawał spór dotyczący wykonanych robót budowlanych. Przedmiotem robót była
rozbudowa lokalnej placówki medycznej. Zamawiający w związku z opóźnieniem wykonanych robót wystąpił do
wykonawców o zapłatę kary umownej za opóźnienie w zapłacie kwoty podwykonawcy z uwagi na jej zapłatę przez
zamawiającego (inwestora). Sąd Okręgowy powziął wątpliwości, czy takie zastrzeżenie kary w umowie o roboty
budowlane zawartej w trybie ZamPublU za brak lub nieterminową zapłatę wynagrodzenia należnego
podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom można uznać za ważne. Bowiem podstawy zastrzeżenia kar
umownych zawarto w art. 143 ust. 1 pkt 7 lit. a ZamPublU, który stanowi, że umowa o roboty budowlane zawiera
w szczególności postanowienia dotyczące wysokości kar umownych, z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty
wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom. W ocenie Sądu II instancji na podstawie
KC karę umowną można zastrzec jedynie z tytułu niewykonania lub nienależytego zobowiązania nie pieniężnego. SO
podkreślił, że kara umowna może być zastrzeżona tylko w przypadku zobowiązań niepieniężnych.W judykaturze
podkreśla się, że powiązanie kary umownej z nieterminową zapłatą lub brakiem zapłaty wynagrodzenia należnego
podwykonawcom jest postanowieniem nieważnym.
SO odniósł się do występującego w doktrynie podziału zobowiązań na zobowiązania pieniężne i niepieniężne. Biorąc
pod uwagę występujący podział obowiązek zapłaty wynagrodzenia podwykonawcy stanowi zobowiązanie pieniężne.
Dostrzeżono też pogląd zgodnie z którym świadczenie pieniężne występuje jedynie na linii wykonawca –
podwykonawca i tylko w tej relacji zastrzeganie kar umownych jest niedopuszczalne (tak postanowienie SO
w Białymstoku z 30.8.2019 r., VII Ga 224/19). Natomiast w relacji zamawiający – wykonawca obciążenie karą
umowną następuje natomiast z tytułu naruszenia zobowiązania do terminowej zapłaty wynagrodzenia
podwykonawcom, co pozwala uznać zobowiązania za niepieniężne.
Sąd II instancji wskazał też na stanowisko pośrednie, wskazujące, że kara umowna dotyczy co prawda świadczenia
pieniężnego, jednak odstępstwo od reguł kodeksu cywilnego jest w tym przypadku uzasadnione prewencyjną funkcją
kar umownych, która w systemie zamówień publicznych nabiera szczególnego znaczenia.poza tym zarówno
w doktrynie, jak i judykaturze można spotkać odmienne poglądy co do granic swobody kontraktowej stron
w kształtowaniu umownych sankcji za nienależyte wykonanie zobowiązania. Sąd okręgowy pomimo tego, że podzielił
stanowisko zakładające pieniężny charakter omawianego zobowiązania i nieważności zastrzeżenia kary umownej za
brak zapłaty lub nieterminową zapłatę wynagrodzenia podwykonawcom, to uznał, że przyjęcie tej wykładni prowadzi
do eliminacji normy ustawowej istotnej z punktu widzenia umów o roboty budowlane z udziałem podwykonawców,
która z woli ustawodawcy ma korzystać ze szczególnej ochrony. Zdaniem SO zobowiązanie do zapłaty
wynagrodzenia podwykonawcom ma charakter pieniężny, ale ustawa nie przewiduje odrębnej od KC regulacji
instytucji kary umownej. Zdaniem Sądu po pierwsze, art. 143d PrZamPubl wymienia jedynie postanowienia umowy
o roboty budowlane, a nie wprowadza przesłanek nowej instytucji. Po drugie, ustawa posługuje się terminem „kary
umownej”, a jest to termin zastrzeżony dla KC.
Z powyższych względów Sąd Okręgowy w Białymstoku na podstawie art. 390 § 1 KPC postanowił przedstawić
Sądowi Najwyższemu zarysowane zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości do rozstrzygnięcia w formie
uchwały.
Stanowisko SN
Do SN zostało skierowane pytanie prawne o ważność zastrzeżenia w umowie zawartej w reżimie ZamPublU
postanowienia, w którym przewidziano obowiązek zapłaty przez wykonawcę na rzecz zamawiającego kary umownej
z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym
podwykonawcom.

Prokuratoria Generalna od początku stała na stanowisku, że dopuszczalne są kary umowne za nieterminową zapłatę
w zamówieniach publicznych, pomimo tego że ZamPublU nie reguluje kwestii kary w pełni, to jako szczególna
regulacja wyznacza ona wyjątek od kodeksowego zakazu stosowania kary za zwłokę w zapłacie.
SN ustalał ważność zastrzeżenia w umowie o roboty budowlane zawartej w trybie ZamPublU kary umownej z tytułu
braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym podwykonawcom,
wobec tego, że postanowienie umowne w przedmiocie wysokości kar umownych z tego tytułu przewidziane jest
w art. 143 d ust. 1 pkt 7 lit. a ZamPublU, podczas gdy zgodnie z art. 483 § 1 KC karę umowną można zastrzec
jedynie jako naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego zobowiązania niepieniężnego?
9.3.2020 r. Prokuratoria Generalna na podstawie art. 15 ProkGenRPU przedstawiła Sądowi Najwyższemu pogląd
istotny dla sprawy rozpoznawanej pod sygn. akt III CZP 67/19. Zdaniem Prokuratorii Generalnej RP postanowienie
przewidujące karę umowną, wprowadzone na podstawie art. 143d ust. 1 pkt 7 lit. a ZamPublU nie zabezpiecza
spełnienia świadczenia pieniężnego. Ponadto postanowienie takie nie może być nieważne z uwagi na potencjalną
sprzeczność z regulacją z KC. Rozstrzyga o tym bowiem norma kolizyjna z art. 139 ust. 1 ZamPublU, zgodnie z którą
do umów w sprawach zamówień publicznych stosuje się przepisy KC, ale wyłącznie wówczas, gdy przepisy Prawa
zamówień publicznych nie stanowią inaczej. SN podzielił pogląd Prokuratorii Generalnej. SN jednoznacznie
przesądził, że ustawa KC nie wyłącza tej regulacji, gdyż jest ona przepisem szczególnym. Uznał, że ustawodawca
celowo odstąpił od ogólnej zasady, aby chronić nie tylko podwykonawców, ale też inwestorów, przez nieterminowym
wykonaniem zamówienia. Uchwałą SN nie pozostawia żadnych wątpliwości, co do możliwości wprowadzania do
umów w sprawie zamówień publicznych na roboty budowlane kar z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty
wynagrodzenia należnego podwykonawcom.

Komentarz
Zarówno przepisy ustawy KC, jak i ZamPublU zawierają przepisy umożliwiające zastrzeżenie w umowie kar
pieniężnych. Zgodnie z art. 483 § 1 KC można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy.
Tym samym można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego
wykonania robót budowlanych nastąpi poprzez zapłatę określonej sumy. Warto jednak zauważyć, że przepis ten nie
reguluje sytuacji braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom nie zapłacił
podwykonawcy (dalszym podwykonawcom). W doktrynie prezentowane są odmienne stanowiska w tym zakresie.
Według niektórych przedstawicieli doktryny powiązanie kary umownej z nieterminową zapłatą lub brakiem zapłaty
wynagrodzenia należnego podwykonawcom jest postanowieniem nieważnym. Pogląd ten wynika z tego, że
obowiązek zapłaty wynagrodzenia podwykonawcy jest zobowiązaniem pieniężnym. W orzecznictwie KIO natomiast
zauważa się, że ze świadczeniem pieniężnym mamy do czynienia jedynie na linii wykonawca-podwykonawca,
a zatem tylko wówczas zastrzeżenie umowne kar pieniężnych jest nieważne. Jeśli natomiast chodzi o relację
zamawiający-wykonawca to obciążenie karą umowną następuje z tytułu naruszenia zobowiązania do terminowej
zapłaty wynagrodzenia podwykonawcom. To zobowiązanie względem inwestora do terminowej zapłaty jest bowiem
odrębne od zobowiązania względem podwykonawcy i nie ma charakteru pieniężnego (wyrok KIO z 18.5.2015 r., KIO
897/15,
).
W ZamPublU uregulowano kwestie kar umownych w powyższych sytuacjach. Zgodnie z art. 143 d ust. 1 pkt 7 lit.
a ZamPublU umowa o roboty budowlane zawiera w szczególności postanowienia dotyczące wysokości kar
umownych, z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia należnego podwykonawcom lub dalszym
podwykonawcom. Zgodnie ze stanowiskiem SN zajętym w glosowanej uchwale z 30.6.2020 r., art. 483 § 1 KC nie
wyłącza dopuszczalności zastrzeżenia kary umownej z tytułu braku zapłaty lub nieterminowej zapłaty wynagrodzenia
podwykonawcy, o której mowa w art. 143 ust. 1 pkt 7 lit. a ZamPublU. Tym samym nie można kwestionować
zastrzeżenia takiej kary i żądać uznania takiego postanowienia za nieważne z uwagi na potencjalną
sprzeczność z regulacją zawartą w KC. Zastosowanie bowiem znajduje tutaj przepis art. 139 ust.1 ZamPublU.
Do umów w sprawach zamówień publicznych stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli przepisy ustawy
nie stanowią inaczej.
Po uchwale SN należy oczekiwać, iż takie postanowienia umowne będą obowiązkowo zamieszczane
w umowach o roboty budowlane zawieranej na podstawie ZamPublU.

Uchwała SN z 30.6.2020 r., III CZP 67/19

Uchwała SN potwierdza dopuszczalność zastrzegania kar umownych z tytułu nieterminowej zapłaty w umowach o roboty budowlane w reżimie ZamPublU, co wprowadza istotne zmiany w praktyce zawierania umów publicznych. Stanowisko SN ma kluczowe znaczenie dla podwykonawców i wykonawców w sektorze budowlanym.