Program instruktażu stanowiskowego

Program instruktażu stanowiskowego operatora maszyn i urządzeń w Zakładach Mięsnych "Smakosz"

1. Podstawy opracowania programu

Opracowując program szkolenia uwzględniono ustawę z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tj. Dz.U z 2020 r. Nr 1320, poz. 984, ze zm.) oraz wydane na jej podstawie rozporządzenia:

• Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bhp (Dz.U. Nr 180, poz. 1860, ze zm.),

• Rozporządzenie wewnętrzne Zakładów Mięsnych "Smakosz" z 15 stycznia 2022 r. w sprawie bhp w Zakładach Mięsnych "Smakosz" (Dz.U. Nr -, poz. -),

• Rozporządzenie wewnętrzne Zakładów Mięsnych "Smakosz" z 1 lutego 2023 r. w sprawie bhp przy eksploatacji, remontach i konserwacji maszyn w Zakładach Mięsnych "Smakosz" (Dz.U. Nr -, poz. -),

• Rozporządzenie wewnętrzne Zakładów Mięsnych "Smakosz" z 1 marca 2023 r. w sprawie bhp przy stosowaniu urządzeń w Zakładach Mięsnych "Smakosz" (Dz.U. Nr -, poz. -),

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bhp (tj. Dz.U. z 2003 r., Nr 169, poz. 1650, ze zm.).

W programie szkolenia uwzględniono również Polską Normę PN-EN ISO 12100:2010

2. Cel szkolenia

W wyniku szkolenia pracownik powinien uzyskać wiedzę o:

• obsłudze maszyn pakujących,

• zasadach bezpieczeństwa pracy przy obsłudze maszyn do mielenia mięsa.

Pracownik powinien też nabyć praktycznych umiejętności z zakresu:

• uruchamiania i zatrzymywania maszyn,

• reagowania na awarie.

3. Sposób organizacji szkolenia

Szkolenie powinno być prowadzone w formie instruktażu – na stanowisku (stanowiskach), na którym(ch) zatrudniony będzie instruowany pracownik. Instruktaż należy prowadzić na podstawie szczegółowego programu.

W trakcie szkolenia należy uwzględnić wszystkie rodzaje prac operatora maszyn i urządzeń w Zakładach Mięsnych "Smakosz", które należą do zakresu jego obowiązków.

PRZYKŁAD

Prace, które zapewne będą należały do obowiązków pracownika i których nie wolno pomijać w szkoleniu będzie obsługa maszyn:

• pakujących,

• mielących,

• nadziewających,

• mieszających,

• tnących, itp.

Tak, jak w przypadku każdego szkolenia, sposób realizacji i czas trwania poszczególnych jego części należy dostosować do predyspozycji pracownika oraz jego doświadczenia zawodowego.

4. Plan instruktażu stanowiskowego operatora maszyn i urządzeń w Zakładach Mięsnych "Smakosz"

Lp. Temat szkolenia Liczba godzin

1. Bezpieczeństwo i higiena pracy 2 a) Rodzaje zagrożeń (np.: mechaniczne), z uwzględnieniem: • zagrożeń mechanicznych np.: uderzenie, zgniecenie, • zagrożeń fizycznych m.in.: hałas, wibracje, • zagrożeń chemicznych; b) Zasady bezpiecznej obsługi maszyn; c) Postępowanie w razie wypadku; d) Zasady udzielania pierwszej pomocy.

2. Obsługa maszyn pakujących 0,5

3. Obsługa maszyn mielących 0,5

4. Praktyczne ćwiczenia 4

5. Test sprawdzający 1 Razem: 8

1 godzina instruktażu = 45 minut

Program opracował: Po konsultacji z pracownikami zatwierdził:

........................................... ………..……..……...................................................

(Jan Kowalski) (15.03.2024, Adam Nowak, Dyrektor Zakładów Mięsnych "Smakosz", 001/2024)

5. Szczegółowa treść instruktażu

Treść niniejszego instruktażu obejmuje z konieczności wyłącznie ogólne zagadnienia bhp na stanowiskach związanych z obsługą maszyn i urządzeń i stanowi tylko pomoc do tworzenia szczegółowych instruktaży obowiązujących na konkretnych stanowiskach pracy w Zakładach Mięsnych "Smakosz". Programy szczegółowych instruktaży powinny uwzględniać rzeczywiste warunki (specyfikę pracy).

PRZYKŁAD

Szczegółowe wymagania bhp, wynikały będą z:

• rodzaju obsługiwanych maszyn,

• rodzaju przetwarzanego produktu oraz

• warunków panujących na stanowisku pracy.

Tworząc programy szczegółowe warto skorzystać również z instrukcji bhp obowiązujących na stanowiskach.

Wymagania w zakresie warunków i zasady bezpiecznej pracy

Pomieszczenia i stanowiska pracy

Podłogi w pomieszczeniach produkcyjnych Zakładów Mięsnych "Smakosz". Dlatego powinny być wykonane z materiału antypoślizgowego, a jednocześnie muszą być łatwe do zmywania. Dodatkowo podłogi muszą mieć odpowiedni spadek umożliwiający odpływ wody.

Ściany powinny być łatwo zmywalne.

W pomieszczeniach powinna być zapewniona odpowiednia wentylacja.

Oświetlenie powinno być dostosowane do rodzaju wykonywanych prac.

Temperatura w pomieszczeniach produkcyjnych nie może być niższa niż +10°C.

Wilgotność powietrza powinna być utrzymywana na poziomie 60-70%.

Maszyny i urządzenia produkcyjne.

PRZYKŁAD

Maszyny i urządzenia produkcyjne powinny być sprawne technicznie.

Maszyny i urządzenia produkcyjne.

PRZYKŁAD

Minimalna odległość między maszynami: 1 metr.

Pompy i przepompownie ścieków.

Pomieszczenia pomp

Pomieszczenia pomp ścieków, a w szczególności kraty, piaskowniki i osadniki wstępne. Dlatego powinny być oddzielone od innych pomieszczeń, a ich podłogi powinny być utwardzone i mieć spadek w kierunku wpustów ściekowych.

Kanały ściekowe.

Kanały ściekowe odkryte, usytuowane bezpośrednio w kanale otwartym, należy zabezpieczyć w taki sam sposób, jak kanały ściekowe znajdujące się w pomieszczeniach.

Kanały ściekowe powinny być ogrodzone w sposób zabezpieczający pracowników przed upadkiem.

Studzienki kanalizacyjne i zbiorniki ścieków.

Studzienki kanalizacyjne. Wejście osoby do pomieszczeń lub zagłębień przy oczyszczaniu studzienek kanalizacyjnych powinno być poprzedzone badaniem składu powietrza. Badanie to należy wykonać za pomocą:

• detektora wielogazowego oraz

• miernika stężenia tlenu.

Pracownicy wchodzący do studzienek kanalizacyjnych powinni mieć:

• uprząż bezpieczeństwa oraz

• linę asekuracyjną.

Osoby wchodzące do studzienek kanalizacyjnych należy asekurować. Powinny to robić minimum dwie osoby wyposażone w:

• uprzęż bezpieczeństwa,

• liny asekuracyjne oraz

• trójnóg ratowniczy, w pozycji głową do góry.

Nad wejściem lub włazem do studzienek kanalizacyjnych należy umieścić tablicę umożliwiające identyfikację osób pracujących wewnątrz.

Pomieszczenia krat

Pomieszczenia krat powinny mieć przejścia o szerokości minimum 1 metra.

Pomieszczenia piaskowników

Pomieszczenia piaskowników powinny mieć wyjścia ewakuacyjne umożliwiające ewakuację pracowników w przypadku awarii.

Pomieszczenia osadników wstępnych

Pomieszczenia osadników wstępnych powinny mieć ściany szczelne, oddzielające je od innych pomieszczeń.

Jeżeli do pomieszczeń pomp nie przewidziano schodów, to należy zapewnić drabiny bezpieczeństwa.

PRZYKŁAD

Drabiny bezpieczeństwa, jeśli ich wysokość przekracza 3 metry.

W osadnikach wstępnych, w których zainstalowano urządzenia do usuwania osadów, dopuszcza się ręczne czyszczenie osadników wstępnych. Jeśli występuje ryzyko utonięcia, należy stosować środki ochrony indywidualnej.

Komory fermentacyjne, w których czasowo mogą przebywać ludzie, powinny mieć skuteczną wentylację grawitacyjną i mechaniczną oraz temperaturę +15°C.

Zbiorniki ścieków, zlokalizowane poza budynkiem pomp, powinny mieć włazy:

• wejściowe oraz

• wyjściowe,

dostosowane do potrzeb ewakuacyjnych. Zbiorniki ścieków, których głębokość nie przekracza 1 metra powinny mieć drabiny bezpieczeństwa, ale dopuszcza się możliwość schodzenia także na poziomych stopniach. Pomieszczenia, w których znajdują się zbiorniki ścieków powinny mieć oświetlenie awaryjne, np.:

• lampy akumulatorowe,

• latarki czołowe lub

• lampy naftowe.

Pomieszczenia osadu powinny mieć wentylację grawitacyjną o co najmniej jednokrotnej wymianie powietrza na godzinę oraz możliwość zainstalowania wentylatorów wyciągowych, zapewniających minimum trzykrotną wymianę powietrza na godzinę.

Pomieszczenia socjalne powinny spełniać wymagania przepisów dla pomieszczeń przeznaczonych na stały pobyt ludzi.

PRZYKŁAD

Pomieszczenia socjalne (§ 30-34 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bhp – tj. Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650, ze zm.).

Jeżeli zamiast pomp do podnoszenia ścieków zastosowano pompownie – należy stosować się do wymagań dla pomp.

W trakcie eksploatacji urządzeń, należy przestrzegać instrukcji obsługi.

Oczyszczalnie ścieków

Teren oczyszczalni ścieków, a drogi i place powinny być utwardzone.

W pobliżu zejścia na dno osadników należy umieścić:

• drabinę bezpieczeństwa lub

• schody.

Zejście na dno osadników. Zejście na dno komór fermentacyjnych powinno być poprzedzone:

• badaniem składu powietrza oraz

• pomiarami stężenia tlenu.

Oczyszczalnie ścieków ze względu na specyfikę pracy klasyfikuje się jako obiekty o zwiększonym zagrożeniu.

Urządzenia i instalacje w oczyszczalni należy odpowiednio oznakować.

Ścieki należy odprowadzać w sposób kontrolowany, tak aby nie dopuścić do skażenia środowiska.

Urządzenia i instalacje powinny być systematycznie przeglądane i kontrolowane, a wyniki kontroli zapisywane w dziennikach eksploatacji.

Prace konserwacyjne i remontowe powinny odbywać się zgodnie z instrukcją eksploatacji.

Bezpieczna eksploatacja maszyn i urządzeń

Maszyny i urządzenia należy eksploatować zgodnie z instrukcją eksploatacji. Przed rozpoczęciem pracy należy sprawdzić stan techniczny maszyn.

PRZYKŁAD

Polecenia pracy

„Polecenie pracy” oraz określać:

• termin wykonania pracy (wraz z godzinami),

• miejsce wykonania pracy (nazwa obiektu/urządzenia),

• zakres prac,

• imię i nazwisko osoby wydającej polecenie,

• imię i nazwisko osoby wykonującej pracę,

• środki bezpieczeństwa. W poleceniu należy podać zagrożenia zarówno od strony elektrycznej, jak i mechanicznej.

W przypadku prac wewnątrz komór fermentacyjnych powinny:

• być dwie osoby asekurujące,

• być zastosowane detektory gazów lub mierniki stężenia tlenu,

• być zapewniona wentylacja.

Obowiązkiem osoby wydającej polecenie pracy jest:

• poinstruowanie pracownika o zagrożeniach,

• wskazanie środków bezpieczeństwa,

• upewnienie się, że pracownik zrozumiał instruktaż.

Zespół ratowniczy powinien działać w zespole minimum trzyosobowym oraz mieć sprzęt zabezpieczający:

• trójnóg ratowniczy,

• liny asekuracyjne,

• uprzęże bezpieczeństwa,

• aparat oddechowy,

• detektor wielogazowy.

Podczas przebywania pracowników wewnątrz komór fermentacyjnych, należy kontrolować stężenie tlenu i szkodliwych gazów, a jeżeli byłoby to niewystarczające dla zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom, należy zastosować wentylację mechaniczną. Należy zapewnić stałą łączność z pracownikami przebywającymi w komorach.

Jeżeli w trakcie wykonywania pracy, wewnątrz komory fermentacyjnej, wystąpią sytuacje zagrażające zdrowiu lub życiu pracownika, należy natychmiast przerwać pracę i ewakuować pracownika.

PRZYKŁAD

Prace szczególnie niebezpieczne.

Prace szczególnie niebezpieczne

W każdej oczyszczalni ścieków występują prace szczególnie niebezpieczne oraz określone szczegółowe wymagania bhp przy wykonywaniu tych prac.

PRZYKŁAD

Do prac szczególnie niebezpiecznych należy zaliczyć, m.in.:

• prace w studzienkach kanalizacyjnych,

• prace w komorach fermentacyjnych,

• prace na wysokości, np.: na dachach budynków.

W każdym zakładzie pracy powinien być opracowany wykaz prac szczególnie niebezpiecznych oraz wykaz stanowisk wymagających szczególnej ostrożności, szczególnie w porze nocnej.

Prace szczególnie niebezpieczne powinny być wykonywane co najmniej przez dwie osoby.

Prace w miejscach, gdzie mogą wystąpić gazy toksyczne lub wybuchowe, powinny być wykonywane na pisemne polecenie. Czynniki szkodliwe dla zdrowia występujące na stanowiskach pracy Czynniki biologiczne

Wykonując prace w kontakcie ze ściekami pracownicy są narażeni na działanie czynników biologicznych.

Hałas

W środowisku pracy występują:

• hałas stały – generowany przez pracujące maszyny,

• hałas impulsowy.

PRZYKŁAD

Najpoważniejszym źródłem hałasu są:

• pompy oraz

• sprężarki.

Energia elektryczna – wiele stosowanych w oczyszczalniach urządzeń elektrycznych, np.: silniki elektryczne – to źródła zagrożenia porażeniem prądem. Powszechnie stosowane są też pompy i sprężarki, zasilane energią elektryczną tzn. urządzenia elektryczne. Porażenia prądem elektrycznym powodują, że nawet niewielkie uszkodzenia izolacji przewodów elektrycznych mogą być przyczyną śmierci!

PRZYKŁAD

Częstą przyczyną porażeń są uszkodzone przewody elektryczne, stosowane przy zasilaniu pomp.

Zagrożenia mechaniczne:

• upadki z wysokości – przyczyną licznych urazów pracowników oczyszczalni ścieków,

• upadek przedmiotów – wiele obiektów w oczyszczalni ścieków znajduje się na wysokości; podczas przemieszczania się, konserwacji, napraw,

• uderzenie – uderzenie m.in. przez spadające przedmioty,

• pochwycenie – najczęściej przez ruchome części maszyn,

• najechanie – np. podczas prac na terenie oczyszczalni.

PRZYKŁAD

Najczęściej do urazów dochodzi w wyniku:

• upadku z wysokości, czy

• uderzenia spadającymi przedmiotami.

Czynniki chemiczne

W oczyszczalniach ścieków mamy do czynienia z:

• gazami toksycznymi, np.: siarkowodór,

• substancjami żrącymi – głównie z kwasami oraz z zasadami – detergenty.

PRZYKŁAD

Siarkowodór to bezbarwny, toksyczny gaz o zapachu zgniłych jaj. Jest cięższy od powietrza. Stanowi produkt beztlenowego rozkładu materii organicznej. Występuje w:

• studzienkach kanalizacyjnych,

• komorach fermentacyjnych oraz

• osadnikach wstępnych. Wdychanie powietrza zawierającego siarkowodór może doprowadzić do utraty przytomności.

PRZYKŁAD

Gazy palne nie mają zapachu. Metan jest bezbarwny i bezwonny (wyczuwalny jest dopiero przy dużym stężeniu), a propan ma słodkawy zapach (wyczuwalny jest przy mniejszych stężeniach). Propan jest cięższy od powietrza (gromadzi się przy podłodze), co przyczynia się do zwiększenia zagrożenia wybuchem. Wybuch metanu jest częstą przyczyną wypadków w oczyszczalniach ścieków. Odpowiednia mieszanina metanu z powietrzem powoduje wybuch. Dolna i górna granica wybuchowości metanu w mieszaninie z powietrzem wynoszą:

• dolna granica wybuchowości (DGW): 5%,

• górna granica wybuchowości (GGW): 15%.

Miejsca, w których może dojść do wybuchu metanu, to:

• komory fermentacyjne,

• osadniki wstępne (szczególnie zagrożone),

• studzienki kanalizacyjne,

• kanały ściekowe (szczególnie zagrożone),

• pompownie ścieków,

• pomieszczenia krat,

• pomieszczenia piaskowników,

• pomieszczenia osadników wstępnych.

Inne związki organiczne występujące w ściekach, to np.:

• benzen,

• toluen,

• ksylen.

Odrębną grupę czynników chemicznych stanowią detergenty, które w zależności od rodzaju mogą działać:

• drażniąco,

• uczulająco,

• żrąco lub

• toksycznie.

PRZYKŁAD

Detergenty:

• anionowe (mydła, szampony, płyny do mycia naczyń) są stosunkowo bezpieczne,

• kationowe (środki dezynfekujące, środki piorące, zawierające między innymi czwartorzędowe sole amoniowe) są bardziej toksyczne,

• niejonowe w zależności od składu chemicznego ma różne właściwości toksyczne,

• amfoteryczne mają właściwości zarówno anionowe, jak i kationowe.

Czynniki biologiczne

Ścieki zawierają mikroorganizmy, takie jak:

• bakterie,

• wirusy,

• grzyby,

• pasożyty.

Narażenie pracowników na czynniki biologiczne może nastąpić poprzez kontakt bezpośredni ze ściekami. Największe znaczenie mają bakterie chorobotwórcze tzw. patogeny. Są to bakterie, które zawierają antygeny, czy też toksyny. Bakterie chorobotwórcze odgrywają znaczącą rolę zarówno w powstawaniu chorób zakaźnych, jak również przy ich zwalczaniu. Zakażenie bakteryjne może doprowadzić do poważnych chorób.

Ochrona przed zagrożeniami

Zasady organizacji stanowisk pracy i przygotowania pracowników

Podstawowe zasady w tym zakresie przedstawiono poniżej w punktach.

Zasada 1

Stanowisko pracy powinno być zorganizowane w sposób ergonomiczny.

Zasada 2

Maszyny i urządzenia powinny być sprawne technicznie.

Zasada 3

Pracownicy powinni znać i postępować zgodnie z instrukcjami:

• obsługi maszyn,

• bhp,

• ppoż.,

• pierwszej pomocy,

• ewakuacji.

Zasada 4

Należy stosować odpowiednie środki ochrony indywidualnej.

Zasada 5

Należy dbać o porządek i czystość na stanowisku pracy.

Zasada 6

Należy przestrzegać zasad higieny osobistej.

Zasada 7

Należy unikać sytuacji niebezpiecznych. W tym celu trzeba przewidywać możliwe zagrożenia.

Zasada 8

Pracownik powinien być odpowiednio przygotowany do pracy, tzn. mieć:

• odpowiednie kwalifikacje,

• aktualne badania lekarskie. Ponadto pracownik musi być odpowiednio wyposażony w środki ochrony indywidualnej oraz stosować, właściwie dobrane do występujących zagrożeń, środki ochrony zbiorowej. Środki ochrony indywidualnej powinny być zawsze stosowane przed rozpoczęciem pracy.

Zasada 9

Należy zgłaszać przełożonym wszelkie nieprawidłowości.

Środki ochrony indywidualnej

Pracownicy narażeni na działanie czynników szkodliwych powinni być wyposażeni w odpowiednie środki ochrony indywidualnej. I tak, pracownik powinien mieć:

• odzież roboczą,

• obuwie robocze (antypoślizgowe),

• rękawice ochronne,

• okulary ochronne,

• maskę przeciwgazową,

• kask ochronny,

• szelki bezpieczeństwa,

• linę asekuracyjną,

• detektor wielogazowy.

Postępowanie w razie wypadku – zasady postępowania

Zasada 1

Każdy wypadek przy pracy (również zdarzenie potencjalnie wypadkowe). Taki sam obowiązek ma każdy inny pracownik, który zauważył wypadek. Należy udzielić poszkodowanemu pierwszej pomocy. Wskazane jest – jeśli to możliwe – zgłoszenie wypadku w formie pisemnej.

Zasada 2

Należy wezwać pomoc medyczną, a w razie konieczności straż pożarną.

Udzielanie pierwszej pomocy

Podstawowe zasady

Podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy zostały zebrane w poniższych punktach.

Zasada 1

Należy zachować spokój i opanowanie. Zdarza się, że osoby udzielające pierwszej pomocy panikują. Świadomość tego, że panika jest złym doradcą pozwala na uniknięcie błędów i udzielenie skutecznej pomocy.

PRZYKŁAD

Jeśli pracownik uległ porażeniu prądem elektrycznym trzeba sprawdzić, czy w rejonie wypadku nie ma napięcia. W przeciwnym przypadku ratujący sam może ulec porażeniu.

Zasada 2

W kolejności, trzeba ostrożnie podejść do poszkodowanego, sprawdzając oznaki życia, takie jak:

• oddech,

• ewentualnie, czy nie występują oznaki krążenia.

Zasada 3

Jeśli poszkodowany nie oddycha – należy rozpocząć resuscytację.

Zasada 4

Jeśli poszkodowany oddycha, a nie ma oznak krążenia – należy wezwać pomoc medyczną.

Zasada 5

W przypadku krwotoku – należy starać się go zatamować.

Resuscytacja krążeniowo-oddechowa

Jeśli:

• poszkodowany nie oddycha,

• nie ma tętna – trzeba podjąć resuscytację krążeniowo-oddechową. Jeśli nie ma nikogo do pomocy, na wezwanie pomocy przyjdzie czas po wykonaniu pierwszych czynności resuscytacyjnych.

Resuscytacja, to połączenie ucisków klatki piersiowej z oddechami ratowniczymi.

Nie wolno przerywać resuscytacji, gdyż może to spowodować śmierć poszkodowanego. W trakcie szkolenia, pracownik powinien mieć możliwość przećwiczenia resuscytacji – na fantomie.

Kolejne kroki wykonywania reanimacji:

Krok 1

Upewnić się, że poszkodowany leży na twardym podłożu.

Krok 2

Udrożnić drogi oddechowe, odchylając głowę do tyłu. Najlepiej tych czynności dokonać w pozycji klęczącej, ale można też stać.

Krok 3

Po udrożnieniu dróg oddechowych, ułożyć ręce na klatce piersiowej. Na dolną połowę mostka położyć jedną dłoń, a nad nimi drugą dłoń. Palce obu dłoni powinny być splecione.

Krok 4

Rozpocząć uciskanie klatki piersiowej. Łokcie powinny być wyprostowane, a ramiona prostopadle do mostka.

Krok 5

Uciskać klatkę piersiową z taką siłą, by ugięła się ona o 5-6 cm. Częstotliwość ucisków powinna wynosić 100-120 na minutę. W trakcie uciskania klatki piersiowej należy obserwować klatkę piersiową. Klatka piersiowa powinna się unosić.

Krok 6

W przerwach między uciskami klatki piersiowej (po 30 uciskach) należy wykonać dwa oddechy ratownicze. Po każdym wdechu klatka piersiowa powinna się unosić, a następnie opadać.

Krok 7

Po każdej serii sprawdzamy, czy poszkodowany zaczął oddychać. Resuscytację należy wykonywać do momentu przyjazdu pogotowia ratunkowego, albo do momentu odzyskania oddechu przez poszkodowanego.

Urazy

Urazy są częstym zjawiskiem. W przypadku urazów mechanicznych zdarza się, że dochodzi do uszkodzenia narządów wewnętrznych. Dlatego udzielając pierwszej pomocy należy być ostrożnym, a poszkodowanego należy obserwować szczególnie przez pierwsze 24 godziny.

Najcięższymi urazami są:

• urazy głowy,

• urazy kręgosłupa oraz

• urazy klatki piersiowej.

Objawy:

• krwotok – może nastąpić też krwotok wewnętrzny,

• zatrzymanie krążenia – brak tętna,

• wstrząs (objawia się spadkiem ciśnienia krwi).

PRZYKŁAD

Wstrząs objawia się:

• bladością skóry,

• przyspieszonym tętnem,

• płytkim oddechem,

• zimnymi poty.

W ramach pierwszej pomocy należy unieruchomić uszkodzoną część ciała po sprawdzeniu, czy nie doszło do złamania.

Jeżeli doszło do złamania, nie należy nastawiać kości. W przypadku, gdy doszło do złamania otwartego, a kość wystaje na zewnątrz, należy założyć opatrunek uciskowy.

Jeśli doszło do krwotoku, należy:

• zatamować krwawienie,

• założyć opatrunek uciskowy.

Zatrucia, omdlenia, zawroty głowy

Zatrucia (złe samopoczucie, krótkotrwałe omdlenia) są przeważnie lekkie i przemijające, spowodowane, np.:

• wdychaniem oparów substancji chemicznych,

• kontaktem ze skórą substancji chemicznych,

• spożyciem skażonej żywności,

• spożyciem alkoholu,

• przegrzaniem.

Objawy to:

• bóle głowy,

• nudności,

• wymioty,

• biegunka,